Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Opkomst en ondergang, of: is de loop van de geschiedenis onvermijdelijk?
Historicus Paul Kennedy overtuigt niet in zijn analyse van de economische gevolgen van Amerikaanse grootheidswaan

The rise and fall of the great powers Economie change and military conflict from 1500 to 2000 door Paul Kennedy Uitgever: Unwin Hyman Ltd, Londen, f 65,- Importeur: Nilsson & Lamm

Maarten van Rossem

Het centrale thema van The rise and fall of the great powers is de interactie tussen economische ontwikkelingen en militaire en machtspolitieke ontwikkelingen. Kennedy is een keurige historicus, vandaar dat hij al direct bij het begin van het boek meedeelt geen theorie te willen construeren over de relatie tussen economische en militaire macht. Aan de hand van een ruim opgezette beschrijving van de Europese en later mondiale machtsstrijd toont hij aan dat er op lange termijn altijd sprake is van een causaal verband tussen economische macht en militaire macht. Alle langdurige coalitieoorlogen zijn gewonnen door de partij die over de grootste economische macht beschikte. Aangezien de verschillende naties nimmer in hetzelfde tempo economisch groeien, doen zich voortdurend onvermijdelijke verschuivingen voor in de machtsverhoudingen tussen de naties.

Aan deze waarheid als een koe voegt Kennedy nog een eigen hypothese toe over de betreurenswaardige neiging van naties tot imperial overstretch. Heeft een economisch sterke natie zich eenmaal militair ontplooid en binnen het machtensysteem een aanzienlijke of zelfs dominante positie verworven, dan heeft zij de neiging die positie in permanentie te willen behouden. Zolang de economische basis van de betrokken natie sterk blijft, is het behoud van positie een vrij simpele zaak. Problemen doen zich pas voor als de economische positie van de dominante natie relatief minder sterk wordt (economische aftakeling in absolute zin heeft zich slechts zelden voorgedaan). Om haar machtspolitieke positie te behouden zal een dergelijke natie geneigd zijn een steeds groter deel van haar nationaal inkomen aan defensie uit te geven, met als gevolg dat er te weinig geld beschikbaar is om te investeren in het relatief zwakker wordende produktiesysteem. Om haar machtspositie op korte termijn veilig te stellen offert de natie haar ware, economische veiligheid op lange termijn. Kennedy spreekt van een ‘delicate relationship between slow economie growth and high defense spending.’

Bij herhaling merkt Kennedy op dat zijn conclusies hardly surprising zijn. We kunnen het daar van harte mee eens zijn. Wie dit boek leest, na kennis te hebben genomen van alle opwinding die het in de Verenigde Staten heeft veroorzaakt, kan een licht gevoel van teleurstelling niet onderdrukken. De voorbeelden zijn leerzaam, de cijfers interessant, maar verrassend is dit lijvige werk eigenlijk nooit. Bovendien blijft Kennedy's hypothese over de negatieve economische effecten van imperial overstretch grotendeels onbewezen. Het is meer een boterzachte suggestie dan een aan de hand van cijfers bewijsbare stelling. Tenslotte is de redenering, vooral in de hoofdstukken waarin de opkomst van het bipolaire machtssysteem van de afgelopen decennia beschreven wordt, uitgesproken deterministisch van aard. Kennedy ontkent dat wel voortdurend, maar hij wordt ondanks zichzelve door de aard van zijn centrale thema onderuitgehaald.

Fraaie praatjes

Dat dit degelijke maar toch weinig opmerkelijke boek in de Verenigde Staten furore heeft gemaakt, is het gevolg van het door de auteur niet bedoelde samenvallen van zijn centrale thema met een van de hoofdthema's van de nog lopende Amerikaanse verkiezingen. Vrijwel alle Democratische kandidaten hebben een belangrijk punt gemaakt van de zwakke economische positie van de Verenigde Staten. In het laatste hoofdstuk van zijn boek, waar hij probeert de naaste toekomst in kaart te brengen, schrijft Kennedy dat de Verenigde Staten ook het gevaar lopen het slachtoffer te worden van imperial overstretch.

In de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog was de Amerikaanse economische positie van een superioriteit die zijn weerga in de geschiedenis niet kent. De Amerikanen beschikten toen over de helft van het industriële produktievermogen in de wereld. Op basis van die economische macht leek het geheel verantwoord dat de Verenigde Staten zich in de eerste jaren van de Koude Oorlog garant stelden voor het behoud van de status-quo in de wereld. Zij verleenden economische en militaire assistentie aan tientallen bondgenoten en stationeerden troepen in meer dan dertig landen.

Paul Kennedy
NDU

Sinds de jaren zestig is de economische positie van de Verenigde Staten relatief sterk achteruitgegaan. De Verenigde Staten hebben nu niet meer dan ruim twintig procent van het wereldproduktievermogen. De produkten van de Amerikaanse industrie, enkele uitzonderingen daargelaten, kunnen de concurrentie op de wereldmarkt niet aan. De laatste twee jaar hebben de Verenigde Staten zelfs meer high-tech-produkten geimporteerd dan geëxporteerd. Ondanks hun sterk verzwakte economische positie zitten de Amerikanen nog steeds met de enorme strategische verplichtingen die zij in de jaren veertig en vijftig zijn aangegaan. Volgens Kennedy is er geen sprake van dat de Verenigde Staten al die verplichtingen, als de nood aan de man komt, ook kunnen nakomen. Zij moeten dat naar zijn mening ook vooral niet proberen. Zij moeten hun defensie-inspanningen verminderen en prioriteit geven aan de renovatie van de economische basis. Doen zij dat niet dan zullen de economische en strategische problemen op termijn alleen maar groter worden.

Kennedy acht de economische positie van de Verenigde Staten lang niet hopeloos. Met een gericht industriebeleid en een flinke verhoging van de investeringen zullen zij zeker in staat zijn hun concurrentiepositie te herstellen. Het is alleen zeer de vraag of de Amerikanen zo'n gericht beleid inderdaad kunnen formuleren en uitvoeren. In de besluitvormingsprocedures van de Amerikaanse democratie heeft Kennedy weinig vertrouwen. In de afgelopen vijftien jaar was de Amerikaanse economische politiek grillig en weinig effectief. Hetzelfde kan gezegd worden over de buitenlandse politiek. Van een coherente strategie, die middelen en doelen op passende wijze aan elkaar relateerde, was in ieder geval geen sprake. Het grootste gevaar voor een samenhangend en efficiënt beleid zijn volgens Kennedy de escapist urges in de Amerikaanse cultuur. Ronald Reagan heeft aangetoond hoe graag de Amerikanen zich in slaap laten sussen met fraaie praatjes over de vanzelfsprekende superioriteit van God's own country. Willen de Amerikanen hun economie serieus repareren dan zullen daar aanzienlijke offers voor nodig zijn. Of de Amerikaanse politici bereid zijn dat aan hun kiezers duidelijk te maken blijft voorlopig onzeker.

Wat is te veel?

Vermindering van de Amerikaanse defensieinspanningen ten behoeve van het herstel van de economie hoeft de Amerikaanse veiligheid niet aan te tasten. De enige serieuze militaire concurrent van de Verenigde Staten, de Sovjetunie, is er namelijk zowel in strategisch als economisch opzicht oneindig veel beroerder aan toe. De Sovjetunie beschikt slechts over twaalf procent van het mondiale produktievermogen en wordt al decennia lang geteisterd door military overstretch. De Russen geven waarschijnlijk zo'n twintig procent van hun nationaal inkomen aan defensie uit en dat betekent dat er voortdurend te weinig geld ter beschikking is ter verbetering van het gebrekkige industriële apparaat. Japan, met veel minder dan de helft van de Russische bevolking, is de Sovjetunie als industriële mogendheid al gepasseerd en bij continuering van de huidige trends is het volgens Kennedy zeer waarschijnlijk dat ook China de Sovjetunie in zal halen. Het Sovjetimperium in Oost-Europa is een krakkemikkig bouwsel en de Russen moeten Sinds de jaren zestig militair altijd rekening houden met de Chinezen. Als er ergens in de wereld reden is voor zorgelijke gedachten, dan wel in het Kremlin. De Sovjetunie zou volgens Kennedy in elk langdurig militair conflict volkomen kansloos zijn.

Kennedy's beschrijving van de nood van de beide militaire reuzen is overtuigend maar al even weinig opzienbarend als de rest van zijn verhaal. Dat geldt ook, zeker voor zijn stelling dat de hoge defensielasten van de Sovjetunie en de Verenigde Staten hun economische groei belemmeren. Deze stelling maakt op het eerste gezicht een bijzonder geloofwaardige indruk. Wat in het militaire apparaat geïnvesteerd wordt, kan immers niet elders geïnvesteerd worden.

Bij nader toezien blijkt het idee van military over stretch echter veel problematischer dan Kennedy en andere deskundigen het doen voorkomen. De vraag is namelijk hoe overstretch gedefinieerd moet worden. Kennedy is daar opmerkelijk vaag over. Excessive arms spending, zo schrijft hij, will hurt economie growth. Ongetwijfeld, maar wat is excessive? Hoe hoog moeten de defensie-inspanningen zijn voor zij gaan bijdragen aan de economische aftakeling? En zouden hoge defensielasten wel in alle gevallen de primaire oorzaak van het relatieve economische achterblijven zijn? Kennedy schrijft dat er sprake is van ‘militarisering’ van de economie, met alle veronderstelde negatieve gevolgen van dien, als een natie meer dan tien procent van haar inkomen aan defensie besteedt. De economie van de Sovjetunie zou dan met recht gemilitariseerd genoemd mogen worden.

Vage cijfers

De Amerikanen hebben echter in de jaren sinds de Tweede Wereldoorlog meestal beduidend minder dan tien procent van hun nationaal inkomen aan defensie uitgegeven. Gemiddeld bedroegen de Amerikaanse defensie-uitgaven zo'n zeven a acht procent van het nationaal inkomen. Vanaf de late jaren vijftig heeft de Bondsrepubliek, economisch veel succesvoller dan de Verenigde Staten, ongeveer vier procent van haar nationaal inkomen aan militaire uitgaven besteed. Zou het jaarlijkse verschil van drie a vier procent werkelijk het gebrekkige functioneren van de Amerikaanse economie kunnen verklaren? Landen als Zweden en Zuid-Korea spendeerden nog aanzienlijk meer aan defensie dan de Bondsrepubliek: het heeft hun economische succes niet in de weg gestaan.

Wanneer we op zoek gaan naar de eerste signalen die aangeven dat de Amerikaanse economie op haar concurrenten begint te verliezen, moeten we terug naar het begin van de jaren vijftig. In die jaren, toen er nog geen sprake was van overstretch, begon de groei van de Amerikaanse arbeidsproduktiviteit achter te blijven bij die in Japan en West-Europa. Er is een vergelijkbaar geval van relatieve economische neergang waarbij het even onwaarschijnlijk is dat imperial overstretch de directe oorzaak van het economische achterblijven was. De economische stagnatie van Engeland, honderd jaar lang de meest succesvolle economie

[p. 8]

ter wereld, begon in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Engeland verloor vanaf dat moment belangrijke afzetmarkten en wist op technologisch gebied de Verenigde Staten en Duitsland niet bij te houden. Toch besteedde Engeland in deze hoogtij-jaren van het Empire zelden meer dan drie procent van zijn nationaal inkomen aan defensie. Het Empire werd, Kennedy constateert het zelf, op een koopje onderhouden.

Een direct en overtuigend verband tussen overstretch en economische neergang lijkt mij kortom bijzonder moeilijk aan te tonen. Kennedy suggereert het verband, maar hij bewijst niets en zijn cijfers zijn op zijn minst vaag. Het is meer voor de hand liggend de primaire oorzaken van economisch achterblijven te zoeken in de algehele structuur van de betrokken economie, in de bedrijfscultuur en in de aard van de relaties tussen werkgevers en werknemers en tussen overheid en bedrijfsleven. Zelfs het bedroevend slechte functioneren van de Sovjeteconomie valt eerder te wijten aan de fundamentele aard van het Sovjetsysteem dan aan de ongetwijfeld aanwezige overstretch. Dat betekent dat een vermindering van de Amerikaanse defensie-uitgaven zonder een gelijktijdige verandering van bedrijfscultuur en industriepolitiek weinig uit zal halen.

Dat men in de Verenigde Staten enigszins panisch op het boek van Kennedy gereageerd heeft, is wel te begrijpen. Zijn korte maar suggestieve passage over de dreigende overstretch van de Verenigde Staten komt aan het eind van een lang verhaal waarin imperiale overmoed en arrogantie telkens weer gevolgd worden door aftakeling en vernedering. Er zit een zekere noodlottigheid in het patroon van opkomst, triomf en verval. Te denken dat ook de Verenigde Staten zich niet aan dit noodlot zullen kunnen onttrekken, ligt voor de hand. Zulke sombere gedachten komen hard aan in een land waar de vaderlandsliefde maar al te gemakkelijk een licht hysterische ondertoon krijgt.

Bipolaire wereld

De tweede helft van The rise and fall heeft naar mijn mening een te uitgesproken deterministisch karakter. Vanaf het moment dat de industriële revolutie zich vanuit Engeland begon te verspreiden, heeft een reeks van zieners, met voorop de Franse futuroloog Tocqueville, voorspeld dat de Verenigde Staten en Rusland, vanwege hun verbazende omvang, tenslotte over de wereld zouden heersen. De vervulling van die voorspelling en vooral het schijnbaar onvermijdelijke karakter ervan, speelt in Kennedy's boek een al te prominente rol.

Dat een bipolaire wereld niet meer te vermijden was op het moment dat Hitler erin geslaagd was een onoverwinnelijke coalitie tegen nazi-Duitsland te mobiliseren, is duidelijk. Dat was evenwel in 1941, terwijl Kennedy, met de bekende wereldhistorische blik van de historicus, de bipolaire wereld al in 1885 aankondigt. Dat zou betekenen dat de wereld waarin wij voorlopig nog leven al embryonaal aanwezig was in de economische machtsverhoudingen aan het eind van de negentiende eeuw. Alle politieke keuzes tussen 1885 en 1941, alle toevalligheden, zij hebben er niets toe gedaan, zij zijn slechts historische marginalia. Wat komen moest, is ook gekomen. Als Franz Ferdinand en zijn vrouw niet waren doodgeschoten in Serajewo, als Lenin in 1916 met dodelijk gevolg door een handkar was overreden, als Woodrow Wilson geen hersenbloeding had gekregen, als Hitler vroegtijdig aan de kinkhoest was gestorven; het zou allemaal geen verschil gemaakt hebben, Russische en Amerikaanse troepen zouden elkaar toch vroeg of laat ergens in het centrum van Europa getroffen hebben.

Als de potentiele economische krachtsverhoudingen de militaire machtsverhoudingen zo sterk determineren, waarom heeft Kennedy ons dan niet getrakteerd op een nauwkeurige beschrijving van het machtspolitieke bestel van het jaar 2050? Dat zou nog eens een sensatie zijn geweest! Hij komt in zijn vooruitblik niet verder dan het jaar 2000 en de aankondiging dat de pacific Rim zijn economische en machtspolitieke opmars ongetwijfeld voort zal zetten. Dat zal zeker wel, maar dat is een voorspelling die we elke dag in de krant kunnen lezen.

Was de komst van de bipolaire wereld in 1885 wel zo'n uitgemaakte zaak? Hoe was de situatie eigenlijk in dat jaar? De verenigde Staten waren inderdaad op dat moment al verreweg de sterkste economische macht op aarde. Zij waren echter absoluut niet van plan om zich met de Europese machtspolitiek te gaan bemoeien. Integendeel, de Amerikanen wilden vooral niets met het corrupte en decadente Europa te maken hebben. Rusland was groot, maar door en door achterlijk en het was nog helemaal niet duidelijk of het erin zou slagen zich voorspoedig te industrialiseren. De rijzende ster van de late negentiende eeuw was het Duitse keizerrijk.

Irritatie

Na de Franse nederlaag van 1870 nam Duitsland in Europa een halfhegemoniale positie in. Bismarck wist die positie gedurende twintig jaar bekwaam te consolideren. Als zijn opvolgers die consolidatiepolitiek in de volgende decennia hadden voortgezet, had de geschiedenis van deze eeuw er anders uitgezien. Zij kozen echter voor een agressieve buitenlandse politiek, zo goed als zij in 1914 kozen voor een militair conflict om de Einkreisung te doorbreken die hun eigen chaotische ambities hadden veroorzaakt. Onvermijdelijk waren die keuzes niet; Bismarck had laten zien dat het ook anders kon. Duitsland verloor uiteindelijk de Eerste Wereldoorlog aan het westelijke front, maar had daarvoor zonder veel moeite van Rusland gewonnen. Zonder die Russische nederlaag zou er geen Russische revolutie zijn geweest en vervolgens geen geforceerde industrialisatie van de Sovjetunie.

Kennedy maakt natuurlijk veel werk van de beslissende Amerikaanse interventie in de Eerste Wereldoorlog. Die interventie is immers in het schema van de omvermijdelijke komst van de bipolaire wereld een belangrijke gebeurtenis. Hij laat ook zien dat de industriële produktie van de Verenigde Staten in de jaren twintig even groot was als die van alle andere grote mogendheden samen. Verbluffend inderdaad, maar het feit dat de Amerikanen in het interbellum zo weinig mogelijk te maken wilden hebben met Europa is minstens even belangrijk. Kennedy vindt het Amerikaanse isolationisme maar niets. Het hele interbellum wekt zijn irritatie, omdat in die jaren de politieke machtsverhoudingen in de wereld niet in overeenstemming waren met de zo veel wezenlijker economische machtsverhoudingen.

De Tweede Wereldoorlog zorgde er uiteindelijk voor dat Tocqueville alsnog gelijk kreeg. Onvermijdelijk was die oorlog allerminst. Hij was het werk van een enkele megalomane gek. Niet de Grote Structuren of de voorzienigheid hebben ons in een bipolaire wereld terecht doen komen, dat is de verdienste van Adolf Hitler. De Verenigde Staten en de Sovjetunie stonden helemaal niet van ongeduld te trappelen om de hun zo onvermijdelijk toekomende dominantie in ontvangst te nemen. De Russen en de Amerikanen voelden niets voor deelname aan de Tweede Wereldoorlog. De Duitsers lieten echter Stalin geen keus en de Japanners Roosevelt niet. En stel eens voor dat Hitler in september 1940 overleden was (zijn gezondheid was niet best), er zouden in de negentiende eeuw vast allerlei lieden gevonden kunnen worden die voorspeld hebben dat Duitsland uiteindelijk Europa zou overheersen. De Duitse hegemonie; een onvermijdelijke ontwikkeling!

Dit soort iffy history is pure speculatie, misschien zelfs wel irritante speculatie. Nog irritanter echter is de geschiedschrijving die zich met groot vertoon van geleerdheid neerlegt bij de onvermijdelijke loop der dingen. De geschiedenis is een contingent proces en dat dienen historici duidelijk te maken. Kennedy denkt waarschijnlijk niet zo deterministisch als ik het hier heb doen voorkomen. Zo nu en dan vraagt hij wel degelijk aandacht voor de rol van politieke keuzes en individuele hybris, maar die verwijzingen zijn incidenteel en het centrale thema van zijn boek verleidt hem steeds weer tot deterministische suggesties.

Dat The rise and fall of the great powers zijn faam dankt aan een samenloop van omstandigheden en dat de inhoud allerminst opzienbarend is, neemt niet weg dat het een zeer leesbaar boek is dat vol staat met frappante cijfers en aardige observaties. Het zal in ieder geval onverbrekelijk verbonden blijven met de discussie over de niet onvermijdelijke neergang van het American Empire.

■