Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

De hydra van Opperland
De P.C. Hooftprijs voor de beschouwende listen en lusten van Hugo Brandt Corstius

Drie jaar geleden weigerde de minister van Cultuur de voordracht van de jury van de P.C. Hooftprijs voor beschouwend proza te volgen en de prijs uit te reiken aan columnist Hugo Brandt Corstius omdat hij het beledigen tot methode zou hebben gemaakt. Op vrijdag 3 juni wordt de prijs alsnog aan Hugo Brandt Corstius uitgereikt in het Letterkundig Museum in Den Haag. Niet door de minister van Cultuur, maar door de Stichting P.C. Hooftprijs die de plaats heeft ingenomen van het instituut Staatsprijs. Een feestbeschouwing.

Carel Peeters

Net als de hydra van Lerna uit de mythologie heeft de hydra van Opperland negen koppen. Werd er een afgehakt, dan kwamen er twee bij, ontspruitend aan de nek. Dat is niet ongelijk aan het komen en gaan van de schuilnamen van Hugo Brandt Corstius. Eén kop van de hydra was onsterfelijk en dat is een belangrijk element in de mythe, precies als die steeds nieuwe koppen maakt dit het verslaan van de draak tot een gebed zonder eind. Wat is de onsterfelijke kop van Brandt Corstius? Dat is de kop die zich altijd buiten de macht houdt, zich nooit een vriendelijkheid permitteert ten aanzien van iemand die aan de macht is. Daar is hij consequent in, zo consequent dat het nauwelijks meer menselijk is.

De hydra van Opperland is een vervaarlijk beest, maar zelfs iets met negen koppen kan niet alleen maar grauwen en vuurspuwen. Daarom zijn een paar van die koppen minder gevaarlijk, zoals die met de namen Chapkis, Battus en Drs. Van Buren. Is het bestaan van deze drie al aanleiding om je toch steeds weer in zijn buurt te begeven en nieuwsgierig te kijken wat hij nu weer uitvoert, het listige en vervaarlijke van de hydra van Opperland is dat hij in zijn andere koppen er ook vaak allervriendelijkst uitziet. Als Grijs, Eter en Stoker kan hij op een verraderlijke manier beminnelijk zijn, zodat je in je argeloosheid bereid bent om in zijn uitnodigende open bek te kijken. Maar dan blijkt hij plotseling op zijn staart getrapt te zijn en dan begint hij te briezen en te blazen en maak je dat je wegkomt.

Hoe gaat men het beste om met de hydra van Opperland? Door de bank genomen zou ik zeggen: voorzichtig, en in de andere gevallen: flink terugblazen. Zijn reputatie laat niets anders toe. Hoewel hij duidelijk niet alleen op de wereld is om brandstof voor het spuwen van vuur te verzamelen, zijn solidariteit reikt niet verder dan zijn gezin (en de stotteraars): ‘Als Amsterdammer voel ik geen verbondenheid met Amsterdammers, als wiskundige niet met wiskundigen, als automobilist niet met merkgenoten, als Vegetariër niet met vegetariërs, als VN-medewerker niet met VN-medewerkers.’ Degenen die zich in 1985 in geschrifte verontwaardigd toonden over het niet toekennen van de P.C. Hooftprijs aan Brandt Corstius kunnen er niet van uitgaan dat zij in de toekomst gespaard zullen blijven als de gelegenheid zich voordoet. De hydra van Opperland heeft van zichzelf een grillige Einzelgänger gemaakt en dat is zijn kracht.

Denksprongen

Wie het oeuvre van Brandt Corstius achter elkaar leest valt één ding geleidelijk op: dat hij is blijven doorlezen. Dat is opmerkelijk en daar moet een verklaring voor zijn. Door de rare titels die hij zijn stukjes geeft weet je nooit wat er komt en ook tijdens het lezen maakt hij zulke vreemdsoortige en toch logische denksprongen dat ik niet ophoud. Maar in wat er te lezen valt staat ook menigmaal iets dat lachwekkend kwaadaardig is. Het zou kunnen zijn dat ik nergens meer van opkijk en het wel best vind dat Lubbers vergeleken wordt met Hitler, dat Renate Rubinstein een neo-antisemiet wordt genoemd, om twee dingen te noemen die iedereen zich moet herinneren. Zo immuun ben ik niet en ik vind het ook belachelijk. Deze twee voorbeelden zijn door het vele dat er over geschreven is van de scherpe kanten ontdaan en brengen mijn haren niet meer ten berge, daarom geef ik een ander voorbeeld dat ik niet eerder gelezen had en dus vers op mijn bordje kreeg. Het staat in Grijsboek in een stukje over de voor Grijs onschuldige bezigheid van het ‘damslapen’. Dat brengt hem ertoe de zaak in het morbide-ridicule te trekken: wanneer de politie in de gelegenheid wordt gesteld de damslapers te verwijderen moet het maar meteen goed worden aangepakt en dan is het volgens Grijs het beste dat de politie maar meteen elke kleuter ter plaatse mag neerknallen die hem niet aanstaat. Grotesk voortgaand schrijft hij dat hem dit nog niet ver genoeg gaat: ‘Het recht om iedereen die op straat iets doet wat je niet aanstaat neer te knallen, moet niet aan de politie voorbehouden blijven, maar komt elke weldenkende burger toe.’ En dan komt waar ik slap van in mijn knieën werd toen ik het las: ‘Als de leden van de Groote Club bij voorbeeld iets hebben tegen mensen met grote neuzen, dan moeten ze niet alleen het recht hebben om die uit hun club te weren maar ook om vanuit een raam van de club met een mitrailleur op ze te schieten.’ Ook al heb ik het niet op industriële clubs zoals de hier genoemde, de insinuatie is zo kras en zo doortrapt verwoord (‘Als de leden...’) dat alleen een sterke aandrang tot psychologiseren (‘Hoe krijgt iemand het uit zijn pen?’) soelaas biedt. Dat helpt niet veel, want iets wat negenkoppig is laat zich niet makkelijk kennen, maar het biedt verlichting aan de hersenen. (Voor wie het lang geleden is: vanuit de Groote Club schoten de Duitsers op de laatste dag van de oorlog op feestvierende mensen op de Dam).

Hugo Brandt Corstius
STEYE RAVIEZ

Ik wil maar zeggen: de veelkoppigheid van Brandt Corstius houdt in dat hij zulke zinnen kan schrijven en dat wil voor mij zeggen dat ik altijd een zeker wantrouwen tegen hem zal koesteren, hoeveel daar ook tegenover staat. Het is zoals wanneer iemand je een streek geleverd heeft: het hangt van de compensaties af of die streek je steeds weer te binnen schiet. Wat dit betreft doet Brandt Corstius goed zijn best. Dat hem de P.C. Hooftprijs is toegekend en dat men überhaupt voor het toekennen van die prijs aan hem heeft gedacht heeft alles te maken met het volstrekt unieke van zijn schrijverschap in De reizen van pater Key, Ik sta op mijn hoofd, Zes dagen onbedachtzaamheid kan maken dat men eeuwig schreit, Opperlandse taal- en letterkunde, De encyclopedie, Grijsboek, Rekenen op taal, Piet Grijs is gek, ...honderd. Ik kom! Het slaat dan ook nergens op dat Willem Frederik Hermans zijn stukjes ‘slordig in elkaar gedraaid’ noemt. Dat kun je met de beste wil ter wereld niet zeggen; hoe snel ze misschien ook tot stand komen, ze zitten altijd listig in elkaar, zijn verrassend van optiek, nemen wendingen die niet te imiteren zijn en bevatten zinnen die altijd meer willen zijn dan een vlakke mededeling. Je leest erin dat de manier waarop iets gezegd wordt even belangrijk is als de aangesneden kwestie. Dat is een solipsistische trek in alles wat hij schrijft: het is een psychologische behoefte, die hem zelfs laat kiezen voor iets wat goed geschreven is boven de absolute waarheid. Het is iets dwangmatigs, even sterk als de behoefte om te kunnen schrijven wat hij wil. Dat doet hij dan ook, tot het te gek wordt en iemand hem tegenhoudt, waarna de (altijd platonische) liefde voor de krant waarin hij schrijft een tijdje over is.

Satirisch

De functie van Brandt Corstius is even veelvoudig als zijn koppen. Dat hij in Vrij Nederland, de Volkskrant én NRC Handelsblad schrijft is nogal bijzonder voor iemand die zegt zoveel vijanden te hebben en te maken. Het betekent dat zijn veelzijdigheid wordt gewaardeerd, gezien en benut, maar ook dat zijn columnistisch radicalisme een schrikfunctie wordt toegekend. Toen hij eens in het nauw werd gebracht noemde hij zijn column in Vrij Nederland ‘een satirische rubriek’. Dat is een gerechtvaardigde uitvlucht, maar een eufemisme: zijn toon en stijl zijn niet specifiek satirisch. Jan Blokker is satirisch. Grijs is juist zo verraderlijk omdat het onduidelijk is wat zijn status is. Zijn taalspelletjes leiden tot op zekere hoogte binnen zijn column een eigen leven, waardoor de aandacht voor wat hij te vertellen heeft een fractie minder is dan bij andere columnisten, en juist door het creëren van een vleugje onbedachtzaamheid bij de lezer maakt hij ruimte om op een onbekommerde manier hard toe te slaan. Zijn literaire gaven verlenen hem in zijn schrikfunctie vele mogelijkheden, maar ook de dekking die hij nodig heeft. Het is wat anders wanneer de minister-president in een hoofdartikel met Hitler wordt vergeleken of in de column van Grijs. Als hij in het nauw gedreven wordt en als het hem: zo uitkomt wil Brandt Corstius zijn columns als literatuur opgevat zien, dan wordt de soep niet zo heet gegeten, maar heeft hij toch gezegd wat hij wilde. Dat hij in hoge mate ongrijpbaar is gebleken heeft hij te danken aan zijn verbale doortraptheid: hij legt zijn invectieven altijd in een listig bedje.

Grijs zorgt door de manier waarop hij met de taal omgaat voor een vervreemdingseffect waardoor je niet helemaal verdacht bent op de politiek-polemische inhoud. Menig stukje gaat lange tijd over iets anders dan het uiteindelijk blijkt te gaan. Bekend is het door de Volkskrant geweigerde Stoker-stukje over de vraag waaraan mannen de voorkeur geven: aan een hoer die zich lonkend aanbiedt of een die bij wijze van spreken veroverd moet worden. Pas in de laatste regels kwamen twee bewindsvrouwen op de proppen die werden uitgenodigd zich met een van de twee te identificeren. Die vervreemding is ook goed te zien in De encyclopedie, een boek met de wonderlijkste lemma's, van ‘daai’ tot ‘fabel’, van ‘kwijt’ tot ‘kunstverstand’. Hier doet hij wat hij in zijn columns alleen maar minder extreem doet: zijn grenzeloze fantasie en vindingrijkheid toepassen op van alles en nog wat, bij voorkeur dingen en zaken die al een bepaalde betekenis hebben: ‘CDA, geboren op zaterdag 25 september, gedoopt op zondag, praat al, begon op 25 mei 1977 te lopen...’; ‘CAO, na de afschaffing van de slavernij werd de arbeidskracht niet meer per stuk en bij opbod verkocht, maar massaal en bij afslag. Houdt de werknemer zich niet aan de CAO, dan heet dit staking en de nemer wordt vervolgd. Houdt de werkgever zich niet aan de CAO, dan heet dit loonmaatregel en de gever wordt geprezen.’ De draai die hij aan alles geeft is moeilijk met één woord te omschrijven, want het is altijd anders; het is geen omkering, geen vergroting, geen verkleining, het komt van een onbekende planeet; ‘Eigenliefde, de hartelijkste handdruk blijft die tussen linkeren rechterhand aan dezelfde romp’; ‘Utopia, land waar onlangs iemand is geëxecuteerd wegens het schrijven van een boek, getiteld Nederland.’

Nuttig

Het is de schijnbare onschuld van Brandt Corstius' fantasie gecombineerd met zijn radicale en demagogische kijk op de wereld die hem maken tot de vervaarlijkste columnist. Een voorbeeld van de combinatie van demagogie, vertekening van de feiten en zijn even simpele als strategische overgevoeligheid voor discriminatie was het stukje over de KRO en de showprogramma's, waarvoor de KRO naar de rechter wilde stappen. Rudi Carrell had in een interview gezegd dat hij er zich aan ergerde dat aan showprogramma's alleen maar gemiddelde burgers mee mochten doen, want Turken en Surinamers zouden ‘niet scoren’; ‘Op zo'n manier krijg je een arische show.’ Dat leek hij speciaal wel voor Grijs te hebben gezegd. Dat Carrell zich in algemene termen over deze gang van zaken had uitgelaten, en niet alleen op de KRO doelde, zag hij columnistisch over het hoofd en het werd dat ‘ze bij de KRO absoluut geen Turkse of Surinaamse kandidaten voor de quizz willen’. Dat Grijs hiermee de zaak op scherp stelde was uiterst nuttig. Dat er aan zulke programma's geen Turkse of Surinaamse kandidaten meedoen is (was) wellicht helemaal niet zo'n bewuste keuze, maar een gedachteloze gewoonte, temeer omdat men zich er voor moet aanmelden en dat doen Turken of Surinamers kennelijk niet. Door Carrell en door de eenzijdige opblazing van Grijs is elke omroep nu wakker geschud.

Er is met Grijs in deze gedaante van Robin Hood iets vreemds. Zijn verbale achtervolgingen van politici zijn natuurlijk heilzaam, maar

Vervolg op pagina 4