Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Een prijs met een waterhoofd
Over de betekenis van de AKO-prijs

Carel Peeters

Donderdag 19 mei wordt in het Amstel Hotel in Amsterdam bekend gemaakt wie dit jaar de AKO-literatuurprijs krijgt. Vorig jaar ging de prijs naar J. Bernlef voor zijn roman Publiek geheim. Dit jaar moet gekozen worden uit Een leeg landschap van Willem van Toorn, Veranderlijk en wisselvallig van Geerten Meijsing, De heilige van de horlogerie van Willem Frederik Hermans, Terugschrijven van J.F. Vogelaar, Eetlezen van Remco Campert en De morgen loeit weer aan van Tip Marugg. Maar: wat is dat eigenlijk voor prijs, de AKO-prijs?

De AKO-prijs is geen prijs, het is een geldbedrag en veel tamtam dat wegsterft zodra het feest is afgelopen. Wat rest zijn kranteknipsels over de nominaties, het soort knipsels waarin men leest zonder iets wijzer te worden. Wie iets wijzer wil worden over de boeken die zijn genomineerd neemt de recensies, waarin de boeken besproken worden op hun merites, en niet met elkaar worden vergeleken zoals in de commentaren op de nominaties.

Het is niet iets waar men erg bij stilstaat, maar het dwingende aantal van zes boeken dat de jury uitkiest en moet uitkiezen veroorzaakt op slag blikvernauwing: alsof het echt om deze boeken zou gaan als men denkt aan de literatuur van het afgelopen jaar. Dat is natuurlijk helemaal niet het geval. Het kan niet anders dan dat de jury die uit zoveel boeken er zes moet kiezen zich van tijd tot tijd vertwijfeld op het hoofd heeft gekrabd, want er zijn tenminste tien of vijftien boeken die eigenlijk niet minder in aanmerking komen. Maar er moet gekozen worden. Al die andere boeken verdwijnen, de namen van de schrijvers, de titels van de boeken, ze zijn nergens te vinden, iedereen staart zich blind op de zes. De onvermijdelijke vertwijfeling bij de jury wordt veroorzaakt door het oceanische karakter van de prijs, die immers nauwelijks beperkingen kent: het kan voor proza of poëzie zijn; het hoeft geen debutant te zijn, maar het mag wel; het is geen prijs voor een bepaald genre, het is geen prijs met een kwalitatieve traditie, het is geen aanmoedigingsprijs, het is geen oeuvreprijs, het is geen prijs voor een schrijver vanwege zijn staat van dienst.

De discussies over de genomineerde schrijvers en boeken gaan over die zes boeken. Elke keer als de discussie ontstaat voel ik me met zachte dwang een gang in geloodst waar ik helemaal niet in wil en begin ik te pruttelen: deze zes, dat is allemaal goed en wel, maar met alle respect voor J.F. Vogelaars Terugschrijven, ik zou toch graag zien dat Kees Verheuls essays Een volmaakt overwoekerde tuin of Tijd van leven van Renate Rubinstein ook in aanmerking genomen werd, en als Veranderlijk en wisselvallig van Geerten Meijsing erbij betrokken wordt, dan ook Gemeenschap van Ton Anbeek, Zaansch Veem van Freek de Jonge, De hand van een vreemde van Alex van Warmerdam of Jeroen Brouwers' Kroniek van een karakter deel 1.

Het probleem is dat een bedrag van f 50.000,- voor alle genomineerde boeken belachelijk veel is als men bedenkt dat de nieuwe P.C. Hooftprijs f 15.000,- is; de proporties verdwijnen volledig uit het zicht. Het is een patserig bedrag, het is even groot als het belang van de prijs klein is. Het is een waterhoofd. Een bijkomend probleem is de nouveau riche-entourage waarin de prijs wordt uitgereikt: een avond met een diner in het Amstel Hotel in Amsterdam waarop je verwacht wordt in ‘avondkleding’ te verschijnen. Wie avondkleding aantrekt kan dat alleen doen als hij het stevige gevoel heeft dat het passende kledij is voor de gelegenheid. Bij de AKO-prijs zou ik het gevoel hebben dat mijn tijdelijke buitenkant niet in orde is, dat ik voor gek loop en me moet aanpassen aan de nieuwe horeca-mores. Avondkleding is iets voor de uitreiking van de Erasmusprijs. Het is niettemin ook een interessant bedrag, maar het feit dat je hem wint is aanmerkelijk minder interessant, want de toekenning ontbreekt het aan overtuigingskracht. Die overtuigingskracht hebben andere prijzen duidelijk wel. Wanneer aan Ethel Portnoy de Essayprijs voor de stad Amsterdam zou worden toegekend voor haar essays in Dromomania denk ik: dat is in orde en het werd tijd. Wanneer ze de AKO-prijs zou krijgen, zou ik denken, dat is mooi, maar dan alleen vanwege het bedrag. Een echte literaire prijs komt dan later wel.

Tekening van Sempé

Alle literaire prijzen komen van een instelling met een culturele, literaire of maatschappelijke achtergrond en worden daardoor gemotiveerd. De AKO-prijs is een commerciële prijs, en dat is een raar geval, dat kenden we nog niet, al is het geheel in de geest van de tijd. Niemand kan er tegen zijn omdat zulke bedragen voor schrijvers niet te versmaden zijn, maar men kan er alleen voor zijn omdat de financiële positie van schrijvers niet rooskleurig is. Behalve het bedrag is er niets vóór. De stimulerende werking die ervan uit zou gaan voor de verkoop van de boeken wuif ik niet weg, maar die is minder groot dan men voorgeeft. Van Bernlefs Publiek geheim, dat vorig jaar bekroond werd, werden iets meer dan tienduizend exemplaren verkocht gedurende de vijf maanden na de toekenning. Dat is een aantal dat voor Bernlef misschien iets hoger is dan normaal, maar een dergelijk aantal is voor hem (na de meer dan honderdduizend van Hersenschimmen) eerder binnen de verwachtingen.

Elke niet-commerciële prijs heeft ingebouwde criteria, heeft een standaard, de instelling die hem verleent wil zich niet belachelijk maken, de naam van de schrijver waarnaar hij genoemd is hangt er boven en dat maakt alles uit. Wie de Herman Gorterprijs heeft gekregen mag ervan uitgaan dat hij een dichter is met een aantal goed zichtbare kwaliteiten. Wie de Multatuliprijs heeft gekregen weet dat hij de naamgever niet heeft beschaamd. Wie de Meesterschapsprijs van de Maatschappij van Nederlandse Letterkunde heeft gekregen moet een flink oeuvre hebben waarvan het literaire vakmanschap opvallend en duurzaam is gebleken. Wie de Constantijn Huygensprijs verwerft weet dat zijn werk net iets te versnipperd en divers is om de P.C. Hooftprijs te krijgen, maar het mag er toch zijn en het is een wezenlijk onderdeel van de Nederlandse literatuur.

Stemvork

Een commerciële prijs als de AKO-prijs heeft een rare plaats in de literaire oordeelsvorming en werkt niet echt mee aan de zwevende normen in de literatuur, ook al hoeft de verantwoording van de jury geen onzin te zijn. Iemand die de AKO-prijs heeft gekregen en nog niet de Multatuliprijs, Greshoffprijs, Gorterprijs, Van der Hoogtprijs, Jan Campertprijs, of welke andere literaire prijs dan ook, moet zich uiterst onvast in de literatuur bevinden. Hij doet nog maar voor spek en bonen mee, hoe zou het immers kunnen dat hij bij de toekenning van andere prijzen over het hoofd is gezien?

Wanneer iemand de AKO-prijs krijgt die zich in de positie bevindt van Hermans, dan dankt hij de geldgevers hartelijk en dat is dat. Dat J. Bernlef vorig jaar de prijs kreeg is uitstekend, maar betekent verder niets. Het is lucht ter waarde van f 50.000,-. Het is alsof hier de wet van de meerwaarde aan het werk is. Terzelfder tijd stond immers een controversieel boek als Mystiek lichaam van Frans Kellen - donk op het lijstje. Ook al doe ik niets af aan het boek van Bernlef, voor de literatuur was Mystiek lichaam een passender keuze geweest, want het boek betekent net iets meer dan Publiek geheim. Zou Kellendonk met zijn boek de Multatuliprijs hebben gekregen dan was daar mee bevestigd dat het boek literair gezien was erkend. De stemverklaringen die men her en der kan lezen op basis van het lijstje van zes voor 1988 komen herhaaldelijk uit bij Hermans' De heilige van de horlogerie. Maar dat is helemaal geen boek voor een prijs. Dat is een goed boek van Hermans, dat een plaats heeft in zijn oeuvre, maar het werkt slechts mee aan het reliëf van zijn schrijverschap. De functie van een gewone literaire prijs is om een duidelijke indicatie te geven omtrent de waarde van het werk van een schrijver en het bekroondë boek in het bijzonder. Ook Eetlezen van Remco Campert, waarvoor men mij wakker zou mogen maken om eruit voor te lezen, is geen boek voor zo'n prijs. Dat zou oneigenlijk, wat niet wegneemt dat het een goed teken is dat de jury het boek erbij betrokken heeft. Het is altijd goed om K.L. Poll weer eens naast het doel te zien schieten als hij over Eetlezen schrijft dat je eraan kunt zien dat het Campert aan ‘ernst en passie’ ontbreekt en dat zijn ‘talent voor zelfkritiek iets hoerigs en sentimenteels' heeft. Campert is Campert, iemand met een toon die geen enkele andere schrijver op zijn stemvork heeft.

Vervelend is ook dat de winnaar van de AKO-prijs niet meer in aanmerking komt voor een van de literaire prijzen. De nominatie van J.F. Vogelaar is duidelijk een opvallende daad, maar het zou vreemd zijn als hij de prijs kreeg, omdat het in zijn geval curieus zou zijn wanneer hij ineens de AKO-prijs zou krijgen terwijl hij voor andere prijzen gedurende jaren niet in aanmerking is gekomen. Terugschrijven komt voor een van de essayprijzen zeker in aanmerking. Elke jury die een van de uiteindelijk niet uitgekozen genomineerden een prijs geeft, geeft op dat moment een troostprijs, of het is alsof ze de AKO-jury ermee willen corrigeren en het beter willen doen.

Van de commentaren op het lijstje van zes genomineerden zou men kunnen zeggen dat het interessante discussiestof is en dat het de boeken weer onder de aandacht brengt. Dat zou men kunnen zeggen, maar dat commentaar pakt uiterst impressionistisch en vaak vreemdsoortig polemisch uit, alsof het nu de gelegenheid is om nog even met een schrijver af te rekenen. De argumentatie ondergaat een dramatische verdunning en we betreden het terrein van de humeurige voorkeuren, van kleine smaakjes. Zoals bij K.L. Poll in NRC Handelsblad van 15 april j.l. Wanneer Poll het heeft over de essays van Vogelaar (waar van alles over te zeggen valt in het positieve en negatieve) waarvan hij er eerst enkele makkelijk heeft afgedaan, dan gaat dat zo: ‘De essays die dan volgen vallen mee.’ Vallen mee. Hoe hoog moet je staan om de essays van Vogelaar mee te laten vallen? Een leeg landschap van Willem van Toom is een roman waarin met verbazing de veranderingen worden beschreven die zich aan een dorp voordoen: het is bijna geromantiseerde etnologie zonder nostalgie. Poll schrijft: ‘Hij maakt zich zorgen over de nieuwbouw. Steden en dorpen zijn niet meer wat ze geweest zijn. Daar mag iemand toch wel over klagen? Ook al vermengt hij dat met zelfprijzerij? Jawel, dat mag - maar liever niet.’ Wat een formuleerkunst! Het mag van Poll, maar liever niet. Hier hebben we literaire kritiek als zeuren om een lieverkoekje.

De jury van een literaire prozaprijs, geconfronteerd met het nieuwe proza van het afgelopen jaar, heeft het ondertussen niet moeilijk. De morgen loeit weer aan van Tip Marugg is een bijzonder boek. De verrassing dat Marugg twintig jaar na Weekendpelgrimage met zo'n solide roman voor de draad komt spitst de aandacht. Binnen de Nederlandse literatuur valt het boek ook op vanwege de vele kanten die het heeft. Het speelt zich af in het exotische decor van een Zuidamerikaans eiland en dat betekent meteen dat er sprake is van verwevenheid tussen het persoonlijke en publieke: de heremietachtige figuur die ergens buiten de stad woont en zijn nachten grotendeels doorbrengt met het drinken van whiskey krijgt bezoek van zijn herinneringen en daarin komen vele kanten van het leven op het eiland voor. Er staan prachtige passages in. Hij herinnert zich een verblijf bij een oom, een dominee, die in een plaats woont met geheel eigen gebruiken, waarover hij verteld krijgt door een paar jongens. Zoals over de oplossing van burentwisten: ‘Alle vrouwen uit het dorp, ook de armsten, hadden twee reservejurken die alleen bij speciale gelegenheden werden gedragen: een groene die men op Palmzondag aandeed om de mis bij te wonen en verder de hele dag aanhield, en een vuurrode die men aantrok wanneer men flinke ruzie had met een andere vrouw.’ Volgt een evocatieve beschrijving van het schelden, de beledigingen, de insinuaties, de poging tot wederzijdse karaktermoord, voltrokken op de twee oevers van de rivier met daartussen een loopplank met de toepasselijke naam “Eerst-ik-dan-jij”.’ Maar in De morgen loeit weer aan blijft het niet bij deze exotische kant, wat de roman zijn gewicht geeft is de verwevenheid van de hoofdpersoon met zijn omgeving, met de mensen, het eiland, het landschap, de legenden, de mythische angsten, het leven van de nacht, het klimaat, het uitspansel, de natuur. Het stevige drinken maakt hem lucide en dat is aan het proza af te lezen, in de uitgekiende woordkeus, de sprekende details.

Wat mij betreft mag het geld van de AKO-prijs besteed worden aan de opwaardering van de jaarlijkse echte prijzen: de Multatuliprijs (proza), de Gorterprijs (poëzie) en de Busken Huetprijs (essay). Dan zijn we ook verlost van het Oscar-taaltje dat wil dat er wekenlang over ‘nominaties’ wordt gesproken. De tamtam bij het bekend worden van deze prijzen zal als een echt bericht worden beschouwd en niet wegsterven in de nacht.

■