Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

Idolaat van de baas
Het geestelijk testament van Jan Foudraine

Jaren van voorbereiding door Jan Foudraine Uitgever: Altamira, 283 p., f 29,50
Karel Soudijn

Patiënten die aan een dodelijke ziekte lijden, zien hun horizon geleidelijk aan inkrimpen. De toekomst wordt onwezenlijk; gewone zaken uit het dagelijks leven komen in een nieuw licht te staan. Wie niets meer hoeft te verwachten, kan met grote intensiteit genieten van een appelpitje dat op tafel ligt.

Wie niet aan een dodelijke ziekte lijdt, kan dergelijke ervaringen via oefening verwerven. Meditatie, bijvoorbeeld, is erop gericht om de persoon te doen opgaan in het hier en nu. Met enige training kan iedereen een appelpitje intens beleven.

Jan Foudraine presenteert Jaren van voorbereiding volgens de sandwichformule. In het middenstuk vat hij meditatietechnieken samen aan de hand van begrippen die hij bij Bhagwan Shree Rajneesh heeft geleerd. Rond het middenstuk plaatst Foudraine autobiografische vertelsels. Eerst krijgen we te zien hoe Foudraine tot Bhagwan komt en wat hij dan meemaakt. In het derde deel vertelt Foudraine hoe hij zich verder ontwikkelt als aanhanger van Bhagwan. Het boek is naar zichzelf verwijzend: uitgebreid wordt verteld wat Bhagwan vindt van het boek dat Foudraine nu geschreven heeft.

De titel, Jaren van voorbereiding, suggereert dat het echte werk nu kan beginnen. Aan het slot van het boek verheft Bhagwan Foudraine tot ‘Meester’; hij hoeft geen discipel meer te zijn. Het boek van de nieuwe meester eindigt echter paradoxaal. Foudraine lijkt aan het slot van zijn boek nog meer de spreekbuis van Bhagwan te zijn dan ooit tevoren. Hij citeert Bhagwan uitbundig: de nieuwe meester heeft nu helemaal geen eigen ideeën meer; hij is een discipel geworden die louter de woorden van zijn baas kan rondtoeteren.

Rondbazuinen van andermans ideeën: dat is, volgens dit boek, altijd al Foudraines ideaal geweest. Als jongetje speelde hij graag de rol van koerier. Zodra hij met Bhagwan kennis heeft gemaakt, gaat hij boeken over hem schrijven. Ook reist Foudraine stad en land af om in lezingen de boodschap te doen klinken.

Foudraine als scheepstoeter. Een rancuneuze scheepstoeter: hij voelt zich telkens weer onbegrepen en miskend, behalve door Bhagwan. Wie ooit iets onaardigs heeft geschreven over Foudraine in zijn rol van toeteraar, krijgt er in dit nieuwe boek flink van langs. Foudraine, die zichzelf in het hier en nu wil verliezen, kan niets uit het verleden vergeten of vergeven; hij recenseert uitvoerig de recensenten die vroeger iets over hem opmerkten.

Jan Foudraine

Naïef

Miskenning maakt hem rancuneus. Foudraine kan echter ook niet tegen succes: dan voelt hij zich leeg en neerslachtig. Het is verleidelijk om psychiater Foudraine te beschrijven in termen uit zijn eigen vakgebied: grootheidswaan die depressie moet maskeren; depressie die met grootheidswaan wordt afgeweerd. We zouden allemaal Foudraines boodschap moeten begrijpen, maar tegelijkertijd is dat voor hem ook heel bedreigend, want dan zullen we merken dat hij zelf helemaal geen boodschap heeft.

Hier en daar is het boek fascinerend. Foudraine kan meeslepend over zijn leven Vertellen. Het is ook boeiend om te zien hoe Bhagwan mensen aan zich bindt en hoe de groep trouw blijft aan de baas, juist als de bedreiging van buitenaf sterk wordt.

Foudraine schrijft echter vaak ook heel zeurderig, juist omdat hij zo rancuneus is. Op bladzijde 93 lezen we bijvoorbeeld dat Foudraine in een psychiatrische inrichting in Zuid-Laren een lezing voor de staf houdt; op bladzijde 97 staat de jammerklacht: ‘Men mist in dit verhaal lezingen voor de groep van mijn psychiatrische collegae. Het is er nooit van gekomen.’

Als koerier of scheepstoeter kan Foudraine ons heel wat meedelen, maar zijn eigen analyses zijn naïef en zwak. Bhagwan vertelt wel eens een leugentje (Foudraine zelf trouwens ook, zoals we net zagen). Wat moeten we met leugens? Daar moeten we ons volgens Foudraine totaal geen zorgen over maken, want: ‘Waarheid is wat werkt.’ Aldus Bhagwan. En dus ook: volgens Foudraine. Het lijkt mij een fraaie kalenderspreuk, leuk om op een borrel te debiteren. Toch is die uitspraak over de waarheid óók de rechtvaardiging geweest van de leugens die de nazi's gebruiken om de joden uit te roeien. Foudraine gaat er niet op in; hij toetert de spreuk van zijn meester gewoon een paar keer door.

Op een gegeven moment worden er in Amerika beschuldigingen tegen Bhagwan ingebracht. Foudraine grijpt nu níét terug op zijn spreuk dat waarheid (bijvoorbeeld van die beschuldigingen) slechts datgene is wat effect heeft. Nu Bhagwan bedreigd wordt, debiteert Foudraine een nieuwe kalenderspreuk: ‘Onderzoek is het enige antwoord van de geest dat overblijft wanneer de activiteit van het geloven tot op de bodem is vernietigd.’

Maar wat moeten we nu onderzoeken als Bhagwan van allerlei slechte dingen wordt beschuldigd? De waarheid, het effect, of iets anders? In het kader van Foudraines verhaal is dit een interessant probleem, maar onze koerier denkt er niet eens over na: te moeilijk. Bovendien bazuint hij maar wat rond, want zelf gaat hij nu helemaal niet op onderzoek uit.

Grootspraak

Het boek zit vol paradoxen. Bhagwan wil geen leider zijn, hij is slechts de meester die zijn discipelen laat zien hoe zij zichzelf kunnen worden door zichzelf te verliezen. Maar als Bhagwan het leven dreigt te verliezen, raakt Foudraine in paniek: zonder die ene meester zullen de volgelingen ontredderd achterblijven. Kortom, de leerlingen moeten zichzelf wel verliezen, maar ze mogen niet verloren raken. Bhagwan is geen leider, maar zonder hem zijn de discipelen stuurloos. De paradoxen zijn bij bosjes uit het boek van Foudraine te halen; zelf blijft de auteur er echter niet bij stilstaan. In dit opzicht is het ook een zeer oppervlakkig boek, ondanks de vele uitspraken die Foudraine uit de mond van anderen optekent.

Foudraine gedraagt zich als een puber die idolaat is van een popster, of als een klein burgermannetje dat helemaal van de kaart is omdat hij een hand van de burgemeester heeft gekregen. Hij is door het dolle als Bhagwan zijn naam noemt in een toespraak; hij is enorm verguld als hij een keer op één van de eerste rijen mag zitten. Bhagwan krijgt er veel voor terug: totale overgave. De mooiste verhalen vertelt Foudraine door. Foudraine schrijft bijvoorbeeld over Bhagwan: ‘Men zei dat hij soms honderd boeken per week las.’ Zo schrijven volgelingen allerlei bovenmenselijke eigenschappen aan hun idolen toe. Verderop merkt Foudraine over Bhagwan op, dat hij een bepaald boek echt helemaal gelezen heeft. Kennelijk is dat een opmerkelijke prestatie voor iemand die soms honderd boeken per week leest. Wat de Meester ook doet, het is altijd een uiting van iets geweldigs.

Foudraine karakteriseert dit boek als zijn testament: de jaren van voorbereiding zijn voorbij. Alles over Bhagwan is gezegd. Foudraine hoeft geen koerier meer te zijn; hij kan nu zichzelf verliezen. De discipel is Meester geworden, dat heeft Bhagwan zelf gezegd, al maakt hij graag grappen.

Ik denk dat het grootspraak van Foudraine is. Hij beheerst misschien een paar technieken om in het hier en nu te gaan genieten van, bijvoorbeeld, een appelpitje, maar dat houdt hij niet lang vol. Aan het slot van zijn boek is Foudraine zozeer de trouwe discipel, dat hij spoedig weer een boodschap nodig zal hebben om rond te bazuinen. Wat moet een koerier met een appelpitje?

■