Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[De structuur van onze voet maakt ons voorbestemd om lange afstanden te wandelen - vervolg]

songline. Het vreemde is dat de melodie van elke songline afzonderlijk over het hele continent hetzelfde is; ook de inhoud is hetzelfde, alleen de taal verandert. Maar omdat melodie en inhoud hetzelfde zijn is er een groot begrip tussen mensen. Ook daarom vind ik het zo fascinerend.’

In hoeverre kan je als blanke iets begrijpen van deze culturen? U bent er twee keer een half jaar geweest...

‘...en dat volstaat voor wat ik er wilde doen. Ik ben geen antropoloog, ik hou ook niet van antropologen. Wat ik met een van hen in Australië meegemaakt heb, grenst aan het ongelooflijke. Hij was een Amerikaan die met taperecorders en camera's naar ginder was gekomen om de cultuur van de Aborigines te bestuderen. Via-via was hij in contact gekomen met iemand die er al een kwarteeuw woonde en ook antropologisch werk deed, maar heel consciëntieus. Bij voorbeeld bezat hij unieke foto's van begrafenisrituelen. Te goeder trouw leende hij die aan de Amerikaan en wat deed die? Hij verkocht de beelden voor veel geld aan Stern. Een schande!

Voor iemand die voor zijn onderzoek een kwart eeuw gaat wonen tussen de autochtone bevolking heb ik veel respect. Alleen: die man had zo veel materiaal verzameld dat het hem verward gemaakt had. In de loop der jaren had hij allerlei contradicties gevonden, maar hij wist er geen raad meer mee omdat het zijn theorie almaar moeilijker maakte. Ik heb geen theorie. Het enige wat ik heb gedaan is onbevangen en onbevooroordeeld gekeken en geluisterd en ik heb vooral vermeden om het materiaal dat voor deze mensen heilig is, te besmeuren. Ik heb het geregistreerd en opgeschreven in een vorm die ik geleerd heb van een essay van Walter Benjamin waarin hij zegt dat het enige ideale boek een citatenboek is. Iedereen doet er mee wat-ie wil.

Een belangrijk criterium om aanvaard te worden is hulpeloosheid. Dikwijls is die hulpeloosheid trouwens noodzakelijk om te kunnen overleven.

Ik heb in mijn leven nogal wat tijd doorgebracht in barakkenkampen en bidonvilles. Om iets te noemen: de favellas van Rio de Janeiro. Er gaat geen uur voorbij of er wordt iemand gemold. Zelf heb ik er weken rondgehangen zonder ooit problemen te hebben gehad. Waarom? Omdat ik geen cent had en omdat iedereen kon zien dat ik een soort floating free was, net als zijzelf. ‘

U neemt altijd heel weinig bagage mee?

‘Als het zou kunnen zou ik helemaal niets meenemen. Hoe minder je bij je hebt, hoe gemakkelijker het is om een lift te krijgen met een truck en hoe comfortabeler je het hebt in overvolle derdewereldbussen, gesteld dat je daar van comfort mag spreken. Meestal is de helft van mijn kleine rugzak ingenomen door boeken. Proust mag ik graag lezen, Flaubert ook, een enkele keer iets Duits. Toen ik in Patagonië zat heb ik weken gedaan met een en hetzelfde dunne boekje: Journey to Armenia, van Mandelsjtam. Mevrouw Mandelsjtam heb ik opgezocht in haar flat in Moskou. Het is een van de beelden die het scherpst in mijn geheugen staan gegrift: ze lag op haar bed, de sprei was van een afschuwelijke kleur roze, een sigaret bungelde in haar linker mondhoek, haar tanden waren zwart van de rook en kapot, maar wat een vrouw! Ze is voor mij de grootste vrouw die ik ooit gekend heb. Later heb ik aan Paul Theroux - een heel goede vriend ook al zien we elkaar bijna nooit, maar we houden wel regelmatig urenlange telefonades - verteld wat mevrouw Mandelsjtam mij verteld heeft over de trein als metafoor. Theroux (auteur van onder andere The Great Railway Bazar-mc) is bezeten van het reizen per trein, maar ik doe het maar zelden.’

U loopt en wandelt veel. Bent u ook zo door schoenen geobsedeerd als Ryszard Kapucscinski?

‘Ik vrees van wel, ja. Al jaren draag ik op reis zogenaamde desert boots, half leer en half canvas. Ik koop ze altijd in dezelfde winkel in Wisconsin, elders vind je ze niet.

Schrijven kan ik overal. Het maakt mij niets uit of ik thuis aan mijn schrijftafel zit of op een steen in de Sahara. Eigenlijk kan ik thuis nog het slechtste werken. Momenteel leg ik de laatste hand aan een nieuwe roman en vorige week ben ik er in geslaagd om op een hele ochtend niet één alinea af te krijgen. 's Middags ben ik in een café gaan zitten en had acht pagina's in nog geen drie uur.

The Songlines heb ik op zeven verschillende plaatsen geschreven: Engeland, Parijs, Schotland, Duitsland, Indonesië, Nepal en Radzjhastan in India.’

U schrijft: ‘De mens is van nature rusteloos.’

‘De mens is de meest rusteloze soort van deze aardbol.’

Houdt de rusteloosheid van de hedendaagse mens verband met het feit dat de mens van nature een nomade is?

‘Ik denk het wel, ja. De structuur van onze voet maakt ons voorbestemd om lange afstanden te wandelen. Waarom is er zo'n enorme sport- en fitnessrage? Omdat de mens door allerlei omstandigheden gedwongen is om een gesetteld bestaan te leven en een uitlaatklep zoekt.’

Ballingen

Terwijl het credo eigenlijk zou moeten zijn: reis en het geluk zal u deelachtig worden.

‘Zo eenvoudig is het niet. Het kopen van een vliegtuigticket om je voor korte tijd te verplaatsen is een vlucht, het is een tijdelijk escapisme dat geen soelaas biedt voor rusteloosheid. De mens is niet alleen van nature rusteloos, die rusteloosheid wordt nog versterkt door de manier waarop hij ingekapseld wordt in de huidige samenleving. Voor alles heb je een papier nodig, ontsnappen aan de paperasserij is meestal een heksentoer, bijna even moeilijk als het doorbreken van de structuur die je in haar greep houdt: een god, een gezin... De mens wil dat niet, kán dat ook niet. Sommigen slagen erin om zichzelf wijs te maken dat het helpt als ze een keer op reis gaan, maar dat is niet eens een druppel op een gloeiende plaat. De enige manier om met jezelf in vrede te leven is proberen om zo veel mogelijk te denken en te leven als een nomade, op alle vlakken.

Een fenomeen wat mij al jaren bezighoudt is dat van de ballingen. Het is mij opgevallen dat een groot deel van de meesterwerken van de wereldliteratuur geschreven werd door ballingen. Wellicht had Dante nooit zijn Inferno kunnen schrijven als hij niet verbannen was geweest. We leven in een eeuw van ballingen. Nooit voordien in de geschiedenis zijn er zo veel ballingen geweest als nu. Waarom? Omdat we sterke, gecomputeriseerde en gebureaucratiseerde staten hebben en dus is de bekoring om daaraan te ontsnappen ook heel sterk. Min of meer onvrijwillig geraken die mensen op drift, laten have en goed achter, proberen het elders opnieuw, blijven zich vastklampen aan de resten van vroeger - vooral aan kleinigheden zie je dat: een paar bibelots, een sigarendoos met foto's - en raken vaak ontworteld.’

Voelt u zich ook ontworteld?

‘Helemaal niet. Ik ben ook geen balling maar...’

... Een nomade hedendaagse snit?

‘Zo zou je het kunnen stellen, ja, ik leef uit een koffer. Misschien heeft mijn psyche te maken met mijn jeugdjaren. De meeste psychologen zijn het erover eens dat de eerste drie levensjaren bepalend zijn voor een mens. Ik ben geboren in 1940, groeide op tijdens de oorlog. In hoeveel huizen en flats ik gewoond heb weet ik niet, maar het moeten er tientallen geweest zijn. Bij ons stond de koffer altijd klaar. Toch heb ik mij nooit slecht gevoeld, mijn moeder heeft mij verteld dat ik als peuter nooit huilde.

Na de oorlog is het mis gegaan. We verhuisden naar een groot huis in de stad, met een tuin, we gingen maar heel zelden nog weg. Ik werd ziek, zat altijd te huilen. Misschien heb ik toen al het gesetteld-zijn aangevoeld als een catastrofe.’

U ontmoet veel mensen, bent tijdens het reizen omringd door mensen, maar in werkelijkheid bent u alleen.

‘Ja, maar ik wil graag alleen zijn. I love it.’

Ik kan mij toch voorstellen dat het u soms te 9 veel wordt. Daarover schrijft u nooit in uw boeken?

‘Waar en met wie ik gegeten, gepraat of geslapen heb zijn privé-zaken die niemand aangaan. Vind ik. Ik bewonder de openhartige en doodeerlijke manier waarop Hemingway over zichzelf geschreven heeft, maar dat zou ik niet kunnen. Ook bij sommige reisschrijvers vind je hoe het reizen ondergeschikt is aan de zoektocht naar en in zichzelf, maar ik heb er geen behoefte aan om publiekelijk te gaan biechten. Ik hou ook niet van het etiket reisschrijver, ik haat zonder meer alle labels, wil nergens op vastgepind worden. Dat is een van de redenen dat ik voor mijn laatste boek nu eens niet naar een of andere exotische plaats ben gegaan, maar in Tsjechoslowakije ben gebleven. In ben trouwens erg geïntrigeerd geraakt door Oost-Europa sinds ik daar vorig jaar allerlei slagvelden van de Tweede Wereldoorlog ben gaan bezoeken. Dat gebeurde in het gezelschap van een bus Duitse oorlogsveteranen. Niet alleen had ik voordien nog nooit in een busgezelschap gereisd, maar de gids was een voormalige Duitse piloot die betrokken is geweest bij het bombardement op Guernica.

De ontwikkelingen in Oost-Europa en zeker in de Sovjetunie zijn van die aard dat ik er heen wil gaan. Het is nu ook al weer een tijdje geleden dat ik voor lange tijd weg geweest ben en de innerlijke onrust begint weer te knagen.’

De Vlaamse schrijver Ivo Michiels noteert in zijn laatste boek: ‘Het vaderland, elk vaderland is een gevangenis.’

‘Wat ik aan Engeland vooral haat is het klimaat: altijd regen, altijd kou. Ik hou van de zon, ben meer een mediterraan mens. Maar ook als ik in Frankrijk zou wonen en als Frankrijk mijn vaderland zou zijn, zou ik regelmatig toch weg willen. Ik zou dus eerder denken dat een grens, elke grens, een gevangenis is. Niet alleen inzake reizen.’

■