Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

De zondeval der argelozen
Richard Fords verhalen over de grote Amerikaanse leegte

Rock springs door Richard Ford Uitgever: Atlantic Monthly Press, 235 p., f 45,50
The ultimate good luck door Richard Ford Uitgever: Vintage Contemporaries paperback Importeur Van Ditmar, f 19,20

Anthony Paul

De personages in de tien verhalen van Richard Ford hebben doorgaans geen werk of geen geluk, of geen van beide; het zijn randfiguren, die auto's stelen, herten stropen, ongedekte cheques uitschrijven. De mannen hebben bij leger of luchtmacht gediend; sommigen zijn in Vietnam geweest, anderen beweren dat alleen maar. De vrouwen rommelen wat als part-timeserveerster of part-timehoer. Sommigen zijn Indiaans of half Indiaans. Ze wonen in caravans, hutten, pensions, ze jagen, vissen, drinken, rijden rond en slapen nu en dan op vreemde plaatsen met een onbekende.

Het zijn gewone mensen, dat wil zeggen mensen zonder universitaire opleiding, die een leven leiden ontbloot van de verzachtende bezittingen en illusies van de gegoede burger. Ze hebben geen succes en geen geluk en vragen zich af waarom; ze hebben geen illusies maar zijn desondanks vervuld van een wanhopig soort argeloosheid en optimisme. Ze zijn op weg of op de vlucht, op een hellend vlak, of hun leven neemt een wending die hun niet bevalt; ze hopen op iets beters of alleen maar dat het hun zal lukken om het hoofd boven water te houden.

De verteller van ‘Sweethearts’ rijdt met de ex-man van zijn vrouw naar de gevangenis, waar die zich moet melden vanwege een klein vergrijp; de hoofdpersoon van ‘Empire’ rijdt met zijn vrouw in de trein door de eindeloze vlakte van het noordwesten naar haar zuster, teneinde die te redden van drugs, gekte, sciëntologie en Indianen; in het titelverhaal, ‘Rock Springs’, zit een autodief met zijn dochter vast in een motel, in de steek gelaten door zijn vriendin en zonder auto. In dat Amerika zonder auto zitten is erger dan verlamd zijn: deze mensen zijn verloren zodra ze op hun plaats blijven, zo nietig en onbeduidend zijn ze in de amorfe uitgestrektheid van de ruimte die ze bewonen. Om de eenzaamheid te ontvluchten storten ze zich in seksuele slijtageslagen, in onvoorziene huwelijken. Nu en dan beleven ze een ogenblik dat alles niet zo willekeurig lijkt en dat ze kunnen geloven niet alleen en niet helemaal onbelangrijk te zijn.

De vertellers van de verhalen, stuk voor stuk mannen, denken terug aan hun gewezen partners, en de gewezen partners van hun ouders, en de rampen die hun vaders zijn overkomen: ‘En ik dacht aan mijn vader, die een keer in de gevangenis van Deer Lodge had gezeten omdat hij hooi had gestolen van een vriend en daar nooit meer bovenop gekomen was, al zei dat me nu weinig meer.’ Telkens opnieuw vindt in deze verhalen het troosteloze einde van de liefde plaats en wordt de zondeval weer opgevoerd. ‘Waarom?’ vragen die mensen zich af, en ‘Wat is het antwoord?’ en ‘Waar is het echte leven?’ Over het algemeen stelt het antwoord weinig voor, hoewel er soms een poging wordt gedaan: ‘gewoon platvloers, een bepaalde kilte bij ons allen, een bepaalde hulpeloosheid die (...) ons tot niet meer of minder maakt dan dieren die elkaar tegenkomen onderweg - waakzaam, onverzoenlijk, zonder geduld of verlangen.’ Ze peinzen over de geheimzinnigheid van het leven, en van pech: ‘We probeerden alleen maar fatsoenlijke mensen te zijn,’ zeggen ze verwonderd.

Marginaal leven

Het centrale verhaal uit de bundel, ‘Empire’, is tevens het langste en rijkste (en met nog een ander het enige geschreven in de derde persoon). Het verhaal bestrijkt doelbewust het hele continent: het speelt in een trein van Spokane in Washington naar Minot in Montana, en de gedachten van de personages en verhalende zijlijnen dwalen onbelemmerd door het onmetelijke land: Californië, Florida, Iowa, Utah, Oklahoma. Het verhaal gaat over het leger, het marginale leven van hippies, Indianen, Californische motorrijders, de Amerikaanse ervaringen met drugs, drank, bizarre godsdienst en de onverzadigbare seksuele speurtocht, die leidt tot waanzin of gewoon verdriet. Het kernthema is overspel en het feit dat elk van ons alleen is.

Richard Ford
DAVID LEVINE

De meeste verhalen zijn gesitueerd in Montana, waar de Rockies zijn; die staat is bijna tienmaal zo groot als Nederland en heeft een twintigste van de bevolking, minder mensen dan Amsterdam. Geen wonder dat een eerste zorg van Fords personages het vinden van hun wezenlijke, juiste plaats is.

Quinn, de hoofdpersoon van de roman The Ultimate Good Luck (verschenen in 1981), verlangt naar een ‘plaats dichter bij’ zichzelf: die ‘plaats’ is in feite het toppunt van geluk, ‘the ultimate good luck’ van de titel. Daaraan ontbreekt het hem overduidelijk, want hij bevindt zich in een helse versie van Mexico, waar hij probeert de broer van zijn vriendin uit de gevangenis te krijgen. Die broer is een drugsmokkelaar, een armzalige bezopen ex-sportman, gedoemd om verscheurd te worden door de barracuda's waar hij tussen is gevallen. Hoe harder Quinn probeert hem vrij te krijgen, hoe verder hij zich weg ziet glijden in het moeras van corruptie en verraad. Hele passages lang lijkt er eigenlijk weinig te gebeuren, zoals dikwijls het geval is bij thrillers met een existentiële inslag; maar de spanning is te snijden, en ontlaadt zich nu en dan in schrikbarende en overtuigende gewelddadigheid.

Het beeld van Mexico als de onbetwiste poel van verderf, gerund door psychopaten, door en door misdadig, vergeven van slechte drank, valse insekten, lekke leidingen, is natuurlijk deels het produkt van een onthutste Amerikaanse argeloosheid jegens de rest van de wereld, en na Lowry, Traven, Greene, et cetera inmiddels ook een beetje een cliché. Maar misschien is het er inderdaad zo gruwelijk als ze het allemaal afschilderen.

De stijl van de roman is af en toe kleurrijk op een manier die Ford in zijn latere werk lijkt te vermijden (‘Oaxaca glinsterde als een mozaïek van platina lovertjes op een fluwelen ondergrond’). Hij schrijft nu met een strak aangehouden soberheid die doet denken aan Raymond Carver (1938), met wie Ford (1944) duidelijk affiniteit heeft qua onderwerp en aanpak. Beide schrijvers putten mysterie uit het doodgewone, beiden schrijven vanuit de grote Amerikaanse leegte en saaiheid, het rauwe land dat Henry James en T.S. Eliot ontvluchtten. Ze zijn onkosmopolitisch, ze kijken niet naar Europa; ze zijn even Amerikaans als Edward Hopper, aan wiens beelden ze dikwijls doen denken: Carver roept vaker Hoppers stoffige, versteende interieuren in gedachten, Ford zijn even mysterieuze, even verlaten, maar luchtiger buitenscènes. Hij is erg goed in licht- en ruimte-effecten, iets wat men vaak ziet in dit krachtige, inheemse type hoofdstroming van de Amerikaanse beeldende kunst en literatuur.

■