Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 13]

Het onzegbare gezegd
Chinezen geïnterviewd over hun dagelijks leven

Straatschilders met publiek
STEYE RAVIEZ

Mensen in China door Zhang Xinxin en Sang Je Vertaald uit het Engels door R. Dorsman en anderen Uitgever: Het Wereldvenster, 371 p., f 39,90
Zijde en zwaard door Mark Salzman Vertaling Kees Helsloot Uitgever: Amber, 244 p., f 29,90

Louise Fresco

In verslagen van westerse reizigers over het hedendaagse China klinkt telkens door hoe moeilijk het is om contact te leggen met Chinezen. Ze giechelen als je ze iets vraagt, schreeuwen boos als je ze niet begrijpt, vallen je lastig met ingewikkelde bureaucratische procedures, of reageren helemaal niet. En als het al tot een gesprek komt, dan wordt de reiziger onderworpen aan een spervuur van vragen over zijn leeftijd, zijn inkomen, zijn huwelijk en wat dies meer zij. Een werkelijke uitwisseling, waarin beide partijen als individuen tot hun recht komen, is een zeldzame gebeurtenis. Colin Thubron, die in Behind the Wall enkele prachtige portretten van zijn gesprekspartners schetst, is eerder de uitzondering die deze regel lijkt te bevestigen. Natuurlijk vormt de taal een belangrijke barrière, maar aangezien dat ook elders geldt, is dat geen voldoende verklaring. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat in veel reisverhalen een onbewuste stereotypering meespeelt. De meeste mensen weten immers nauwelijks iets over China, en zijn al snel bereid die dingen te geloven die hun eigen vooroordelen over dit ‘wrede’, ‘onmenselijke’ land versterken. Door te laten zien hoe ontoegankelijk de gemiddelde Chinees is, roept de reiziger bewondering op bij de lezer voor de moed waarmee hij zich in den vreemde, zo ver van zijn vertrouwde omgeving, beweegt. Het principe is vergelijkbaar met de behoefte van iemand als Redmond O'Hanlon om de fysieke ongemakken in de wildernis schromelijk te overdrijven. Zoals O'Hanlon in In Trouble Again beducht is voor de giftige schorpioenen die onder elk boomblad kunnen huizen, zo moet de reiziger in China zich een weg banen door fietsende massa's, overvolle stations en luid rochelende medepassagiers die hem alleen maar aanstaren of uit eigenbelang aanklampen.

Het zou echter onjuist zijn om uit het gebrek aan persoonlijke contacten af te leiden dat Chinezen geen voor ons herkenbare emoties kunnen overdragen. In Mensen in China wordt op iedere bladzijde het tegendeel bewezen. Geboeid heb ik de bijna negentig interviews gelezen, die Zhang Xinxin en Sang Je gedurende 1984 in het hele land hebben afgenomen. Zhang Xinxin (1953) kreeg eerder bekendheid als schrijfster, en Sang Je (1951) is werkzaam als journalist en heeft zich gespecialiseerd in oral history. Het procédé dat zij hanteren, is ontleend aan Studs Terkel, wiens Working en American Dreams: lost and found in China veel aandacht trokken. De vraaggesprekken uit Mensen in China werden oorspronkelijk gepubliceerd in het in New York in het Chinees verschijnende Chinees Dagblad en in verschillende literaire tijdschriften in de Volksrepubliek. De auteurs hebben ze vervolgens gebundeld onder de titel Peking Mens, een verwijzing naar de afstammelingen van de Pithecanthropus pikenesis.

De openhartige toon en het gebrek aan terughoudendheid die het boek uitstraalt, werden door critici en door het publiek zeer positief gewaardeerd. De interviews bieden zowel een kijk op de moeilijkheden en frustraties van het dagelijkse leven als op de sporen die de recente geschiedenis in het persoonlijke leven heeft achtergelaten. Op die manier ontstaat de mogelijkheid voor Chinese lezers om hun eigen ervaringen te herkennen en misschien te verwerken. Juist waar het om zulke onzegbare dingen gaat als de gebeurtenissen tijdens de Culturele Revolutie of de Grote Sprong Voorwaarts, lijkt dit van eminent belang.

Bezinningsproces

Heel schrijnend komt dit tot uiting in de woorden van een handarbeider in een chemische fabriek, die in de trein, met een exemplaar van De kwaden van de westerse maatschappij op schoot, wordt geïnterviewd: ‘Maar toen de Culturele Revolutie begon, hebben ze mijn vader er verschrikkelijk voor laten boeten, hoewel hij nooit bij de Kwomintang was geweest, en alleen maar in het Jeugdleger had gezeten. Daarna ging het weer wat beter, en keerde hij terug naar het onderwijs. Toen werd hij in elkaar geslagen tijdens de campagne “om de klassen te zuiveren”. En ook na de dood van Lin Biao moest hij het ontgelden (...) Er kwam geen einde aan, en hij kon er niet meer tegen. Hij sprong in een sluiskolk en werd verpletterd. Hij is niet verdronken. Onder de sluisdeur was een kanaal voor het achterwater en als je daar eenmaal in terechtkomt, kom je in een draaikolk terecht, die je tegen de fundamenten van een betonnen dam slaat. Hij draaide de hele dag rond terwijl er een hele menigte stond toe te kijken en niemand wist hoe ze hem er uit moesten krijgen. Uiteindelijk werd er een hijskraan bijgehaald. Hij was nauwelijks herkenbaar. Zijn handen, zijn gezicht en zijn voeten waren weg. Nu kan het me niet meer schelen. Het is net alsof het om de vader van iemand anders ging (...) Ik denk dat iedere generatie zijn eigen problemen heeft. Iedereen maakt goede en slechte tijden mee, iedereen probeert tegen beter weten in een fatsoenlijk leven te leiden, met een beetje vastigheid.’

In hoeverre dit boek uniek is, zoals de vertalers in het voorwoord stellen, doet eigenlijk niet ter zake. Als symptoom van een bezinningsproces waarbij het verleden eindelijk bespreekbaar wordt gemaakt, zou een dergelijk boek antwoord kunnen geven op vragen die de Chinese ‘tweede generatie’ nu of later zou willen stellen. Alleen een dergelijke openlijke en kritische reflectie op het verleden kan de weg bereiden voor het ontstaan van een democratische samenleving.

Alleen al om die reden is het ook voor westerse lezers zinvol om van Mensen in China kennis te nemen. Daarnaast ligt de aantrekkelijkheid van dit boek in de directheid waarmee de interviews worden weergegeven. De auteurs hebben hun eigen vragen weggelaten, zodat alleen een monoloog van de geïnterviewde overblijft. Deze wordt vaak niet bij name genoemd, maar slechts geïdentificeerd aan de hand van zijn (of haar) beroep of situatie: de hoofdconducteur, de advocaat, de bloemenverkoopster, ‘vervelend maar eervol werk’, ‘zuurverdiend geld’, ‘oktober, de gouden maand’. In een paar inleidende zinnen wordt de situatie van het gesprek geschetst. Het geheel doet af en toe onmiskenbaar aan de interviews van Ischa Meijer denken, zij het dat de persoonlijkheid van de ondervragers nergens duidelijk op de voorgond treedt. Een citaat uit ‘De Fietser’ (6.40 's morgens op een van de belangrijkste hoofdwegen van Beijing): ‘Ik heb nog nooit gehoord van iemand die staande werd gehouden om haar te vragen over fietsen. Fietsen is gewoon (...) Om regen en wind geef ik niet, maar ik gebruik mijn fiets niet wanneer het sneeuwt. Zodra de sneeuw gesmolten is, spring ik weer op de fiets. De stank van tandpasta, vieze sokken en vet haar in de bussen is om misselijk van te worden (...) Ik denk aan een heleboel dingen wanneer ik op de fiets zit. De jongen... mijn man... heeft ruzie op zijn werk. Maar dat weerhoudt mij er niet van mijn ogen op de weg te houden. Ik heb wel ongelukken gehad. Meestal door mannen die langs je heen strijken wanneer ze als duivels voortrazen. Soms stoten ze je gewoon van je fiets af, en kijken nog niet eens om, de hufters. Ze hebben niet noodzakelijkerwijs een reden om zich zo te haasten, ze kunnen gewoon niet anders, altijd scheuren alsof iemands leven op het spel staat. Mijn man is net zo erg. Thuis maar zitten treuzelen, en het dan goedmaken door te hard te gaan rijden. Maar weinig botsingen gebeuren opzettelijk - alleen vandalen rijden je met opzet aan. En omdat ik me niet optut en niet knap ben, heb ik van niemand last.’

Vechtsporten

Iets van dezelfde directheid klinkt ook door in de verhalen uit Iron and Silk van Mark Salzman, dat nu vertaald als Zijde en zwaard in het Nederlands is uitgekomen. Niet alleen door zijn uitstekende kennis van twee Chinese dialecten, maar vooral door zijn belangstelling voor oosterse gevechtskunsten en voor kalligrafie, was hij in staat om meer dan oppervlak-

[Vervolg op pagina 14]