Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Rusland krijgt zijn verleden terug
Wat de glasnost in de literatuur teweeg heeft gebracht

Sinds de afkondiging van Gorbatsjovs hervormingsmaatregelen, waarvan de trefwoorden ‘glasnost’ en ‘perestrojka’ onderhand gevleugeld zijn geworden, hebben zich op allerlei gebieden veranderingen voorgedaan in de Sovjetunie. Fabrieken voor SS-20's gingen kinderwagens fabriceren, de ingezonden-brievenrubriek in de Pravda werd er interessanter op en de binnen- en buitenlandse politiek werd gematigder. Ook de literatuur veranderde onder invloed van de liberalisering. Willem Weststeijn las de literaire tijdschriften van de laatste jaren en een aantal recente romans. Ook veel oud werk dat nooit gepubliceerd kon worden komt nu uit de bureaulades te voorschijn. Een overzicht.

Willem G. Weststeijn

Wanneer we de term glasnost (openheid) toepassen op de media en perestrojka (herstructurering) op de economie, dan is het duidelijk dat Gorbatsjov met de eerste van de twee pijlers waar zijn politiek op steunt, de glasnost, heel wat meer succes heeft dan met de tweede. Terwijl de ministeriële planbureaus door middel van een wirwar van nieuwe regelingen de voorgestelde hervormingen omzeilen en op effectieve wijze doen verzanden, lijken de media elkaar de loef af te willen steken bij wie het verste durft te gaan in onthullingen, doorbreken van lang gekoesterde taboes en het bespreekbaar maken van het sinds jaar en dag onbespreekbare. Van echt vrije nieuwsgaring, zoals we die in het Westen gewend zijn, is natuurlijk nog geen sprake, getuige bijvoorbeeld de door de partij scherp gecontroleerde berichtgeving ten aanzien van de recente onlusten in Armenië en Azerbeidzjan. Maar onderwerpen als de oorlog in Afghanistan, drugs, de misdaden van Stalin en de funeste gevolgen van de collectivisatie in de landbouw hoeven niet meer verzwegen te worden. Ook blijken er in de Sovjetunie wel degelijk homoseksuelen, invaliden en zelfs aids-patiënten te bestaan.

De nieuwe openheid is het meest spectaculair op het gebied van de literatuur, in de Sovjetunie, en eigenlijk ook al in het tsaristische Rusland een precieze, snel reagerende barometer van de maatschappelijke en politieke veranderingen. Het is in de literatuur dat het probleem van het druggebruik en drugsmokkel voor het eerst is aangesneden. De literatuur leidt ook duidelijk de anti-Stalin-campagne en loopt voorop bij de reconstructie van het verleden, in het bijzonder van de meest duistere plekken in dat verleden: de jaren dertig met de grote zuiveringen en de zinloze, brute vernietiging van de intelligentsia en de boerenstand.

Net als in de vorige periode van liberalisering, de ‘dooi’-periode tijdens Chroesjtsjov, die halverwege de jaren vijftig inzette, reageert de literatuur op twee manieren. In de eerste plaats wordt er natuurlijk nieuw literair werk gepubliceerd, dat geschreven is onder invloed van en gestimuleerd door de nieuwe mogelijkheden. Minstens zo belangrijk echter is het verschijnen van literatuur die lange tijd verboden is geweest of lang in de bureaula heeft gelegen. In veel gevallen gaat het hierbij om literatuur die in het Westen reeds bekend is, maar in de Sovjetunie al heel lang niet meer of nog helemaal nooit in druk heeft mogen verschijnen. Te zamen bepalen deze nieuwe en ‘oud-nieuwe’ werken de verrassende en boeiende ontwikkelingen in de Sovjetliteratuur van nu.

Uit de as herrezen

De veranderingen die zich in korte tijd in de Sovjetliteratuur hebben voltrokken zijn opmerkelijk. Twee, drie jaar geleden nog was deze literatuur één grote grijze massa. Alle tijdschriften publiceerden dezelfde soort middelmatige werken en er was slechts heel zelden iets dat er enigszins uitsprong. Een perfecte afbeelding van de verstarring van de Russische samenleving tijdens het bewind van Brezjnev. Nu, na een paar jaar Gorbatsjov, is nauwelijks meer bij te houden wat er allemaal gebeurt. Een Russich literair tijdschrift verschijnt maandelijks en telt per nummer zo'n tweehonderdvijftig tot driehonderd bladzijden. Niet alle tijdschriften doen mee met de vernieuwing - ook in de literatuur blijven conservatieve krachten werkzaam - maar zeker een achttal dingt naar de gunst van het lezerspubliek en probeert zo interessant mogelijk materiaal te publiceren. Voorop daarbij loopt Novy mir (Nieuwe wereld) vanouds het leidende liberale literaire tijdschrift in de Sovjetunie. Tijdens Brezjnev was het blad onder het hoofdredacteurschap van oud-generaal (!) Vladimir Karpov net zo grijs geworden als de rest. Nu Karpov is weggepromoveerd tot voorzitter van de Schrijversbond en is opgevolgd door de niet onverdienstelijke schrijver Sergej Zalygin, is Novy mir in minder dan geen tijd uit de as herrezen. De laatste tijd verschenen hierin onder andere de geruchtmakende roman Het schavot van Tsjingiz Ajtmatov, gedichten van Nobelprijswinnaar Iosif Brodski (de eerste keer dat zijn poëzie werd gepubliceerd in zijn eigen land), de Gogol-biografie van Nabokov, de roman Het Poesjkinhuis van Andrej Bitov, een aantal jaren geleden al in het Westen verschenen en, eindelijk nu ook, Pasternaks magistrale chef-d'oeuvre Dokter Zjivago.

Boris Pasternak

Anatoli Rybakov

Joeri Trifonov

Tatjana Tolstaja

Andrej Platonov

Boris Mozjajev

Als gevolg van dit nieuwe beleid is de oplage van Novy mir als een raket omhooggeschoten, van enkele honderdduizenden in 1985 tot ruim een miljoen op dit moment (1.150.000 om precies te zijn). Terwijl in de dooiperiode tijdens Chroesjtsjov Novy mir het enige tijdschrift was dat zijn nek durfde uit te steken, heeft het blad nu echter ernstige concurrentie te duchten van tijdschriften als Znamja (De banier), Droezjba narodov (De vriendschap der volkeren) en zelfs het vroegere bolwerk van conservatisme Oktjabr (Oktober). De (nieuwe) hoofdredacteur van Znamja, de schrijver van oorlogsverhalen Grigori Baklanov, heeft de leidende criticus van Novy mir, Vladimir Laksjin (die in het begin van de jaren zestig juichende stukken over de toen nog persona grata zijnde Solzjenitsyn schreef) weten over te nemen. Oktjabr publiceert de uiterst controversiële roman Leven en lot van Vasili Grossman, waarin een parallel wordt getrokken tussen naziterreur en die van Stalin. Er lijkt - en dat is iets totaal nieuws - een felle strijd ontbrand om het meest verrassende materiaal en de beste medewerkers. Zalygin heeft zelfs al een claim gelegd op de antiutopische roman Wij van Jeveni Zamjatin (de voorloper van Brave New World en 1984) en het hele oeuvre van Solzjenitsyn, met inbegrip van diens Goelag Archipel.

De winst is natuurlijk voor de lezer, vooral de lezer in de Sovjetunie zelf: in snel tempo wordt hem zijn zo lang wederrechtelijk onthouden literatuur teruggeven - Goemiljov, Chodasevitsj, Mandelsjtam, Achmatova, Zamjatin, Platonov, Boelgakov, Pasternak. Geëmigreerde of door het communistische bewind geëlimineerde dichters en schrijvers worden eindelijk gerehabiliteerd en krijgen geleidelijk de plaats in de literatuur waar ze recht op hebben. Wat dat betekent voor het geestelijk klimaat in de Sovjetunie valt niet te voorspellen, maar dat men nu vrij mag citeren uit Dokter Zjivago of de roman Tsjevengoer van Andrej Platonov kan niet anders dan invloed hebben.

Rusland krijgt zijn verleden terug. Dit gebeurt niet alleen door het eerherstel van sinds lang verboden schrijvers en werken en het bespreekbaar maken van de, vaak historisch gebonden, inhoud van die werken. Ook de ‘nieuwe’ literatuur heeft als hoofdthema: het verleden. Wat is er vroeger - en vroeger is dan vooral die zwarte plek in de geschiedenis, de Stalintijd - werkelijk gebeurd? Was de collectivisatie werkelijk nodig en was deze de offers die ze heeft gekost werkelijk waard? Waarom heeft Stalin nagenoeg alle oude revolutionairen en strijders voor het communisme laten afvoeren naar de kampen van Siberië? Wat voor verschrikkelijk dingen speelden zich af in de kampen, bij de - te voorkomen - hongersnoden in de jaren twintig en dertig, tijdens de chaos in het begin van de Tweede Wereldoorlog?

Rybakov

Dit soort vragen staan centraal in de Sovjetliteratuur van nu en hebben inmiddels een aantal werken opgeleverd die literair gezien misschien niet allemaal van hoge kwaliteit zijn, maar door hun inhoud wel een enorme weerklank vinden bij de lezers en ook zeer uitvoerig in de pers besproken worden.

Het meest opzienbare boek van de laatste jaren is zonder twijfel Kinderen van de Arbat (1987) van Anatoli Rybakov. Rybakov, een redelijk succesvol Sovjetschrijver van joodse afkomst (zijn in het Nederlands vertaalde roman Het zware zand, over het lot van de joden in de Sovjetunie tijdens de Tweede Wereldoorlog, heeft bij ons overigens heel weinig belangstelling getrokken) schetst in deze min of meer autobiografische roman een beeld van het leven in de Sovjetunie in het jaar 1934. Het is een cruciaal jaar in de Sovjetgeschiedenis: restanten van het pre-revolutionaire leven zijn nog volop aanwezig, de grote zuiveringen zijn nog niet begonnen en er is een groot enthousiasme in het land ten aanzien van Stalins vijfjarenplannen.

De hoofdfiguur, de student Sasja Pankratov, staat geheel achter het communisme en is het alleen oneens met de ongebreidelde persoonsverheerlijking van Stalin. Kritische opmerkingen dienaangaande komen hem op arrestatie en verbanning naar Siberië te staan. De tekenen des tijds worden beter verstaan door Sasja's sluwe en achterbakse klasgenoot Joera Sjarok, de zoon van een kleermaker voor de hogere standen - deze kiest voor een loopbaan bij de geheime politie en ontwikkelt zich tot een rabiate antisemiet. Pankratov en Sjarok wonen allebei in de Arbat, de mooiste en levendigste wijk van het oude Moskou. De Arbat wordt uitvoerig beschreven in de roman, net als een andere Moskouse ‘wijk’, het Kremlin. En ook in de beschrijvingen van het Kremlin concentreert de auteur zich op twee personen die min of meer elkaars tegengestelde zijn: de vrolijke, extroverte, bij het volk geliefde Kirov en de kille, duistere Stalin. Het zal duidelijk zijn naar wie Rybakovs sympathie uitgaat - hij doet dan ook geen enkele poging Stalin te zuiveren van de verdenking dat hijzelf de hand heeft gehad in de moord op Kirov (eind 1934). Integendeel, hij beschuldigt Stalin impliciet en ziet in Kirov een van de eerste slachtoffers van Stalins achtervolgingswaan.

De revolutie die haar eigen kinderen verslindt is eveneens het thema van de minder spectaculaire, maar psychologisch veel verfijndere roman De verdwijning van Joeri Trifonov. Net als Rybakovs Kinderen van de Arbat is de roman geschreven aan het einde van de jaren zestig, te laat om nog in de vorige dooiperiode gepubliceerd te kunnen worden. Trifonovs vader was een bekende revolutionair die zijn hele leven heeft gewijd aan de opbouw van het communisme, maar voor wiens oprechtheid en eerlijkheid in de jaren dertig geen plaats meer was. Zoals zo velen van zijn generatie is hij in 1937 gearresteerd en terechtgesteld. Als echtgenote van een volksvijand belandde Trifonovs moeder in een kamp. Trifonovs hele werk kan gekarakteriseerd worden als een zoektocht naar de historische waarheid. In De verdwijning beschrijft hij op een heel knappe manier hoe door verdachtmakingen en angst de atmosfeer langzaam ondraaglijk wordt in ‘het huis aan de kade’, een enorme flat vlak bij het Kremlin (waar Trifonov ook de roman Het huis aan de kade over schreef, uitgegeven door Meulenhoff). In dit huis woonden veel regeringsfunctionarissen, onder wie ook de Trifonovs. De op Trifonovs vader geënte hoofdfiguur, Nikolaj Bajoekov, een van de organisatoren van het Rode Leger en opbouwers van de Sovjeteconomie, blijkt niet opgewassen tegen de macht van de alleenheerschappij. Hij vervalt tot apathie, doet heel lang voorkomen alsof er niets aan de hand is en alles normaal verloopt en wordt ten slotte vermalen door de terreurmachine van '37.

Documentaire verhalen

Stalins zuiveringen troffen naast de vroegere revolutionairen, vooral de intelligentsia. Zeker drie belangrijke recente literaire werken spelen zich af in het milieu van geleerden; merkwaardig genoeg gaat het in alle drie gevallen om biologen (misschien als verdedigers van ‘het leven’ tegen de kille macht van demagogie en

[Vervolg op pagina 4]