Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Wel en geen spijkers op laag water
Van Dijks onderzoek naar verborgen racisme

Schoolvoorbeelden van racisme Reproductie van racisme in schoolboeken voor maatschappijleer door Teun A. van Dijk Uitgever: Wolters-Noordhoff, 200 p., f 22,50
Communicating racism Ethnic prejudice in Thought and Talk door Teun A. van Dijk Sage Publications, 437 p., f 110,05

Thijs Pollmann

Vrouw zoekt man per advertentie. ‘Kleurling geen bezwaar.’ Is dit racisme? Een officier van justitie zal er weinig brood in zien, denk ik. Kennelijk is de tekst ook bij de advertentie-afdeling van de Volkskrant niet op bezwaren gestuit. Maar voor Teun van Dijk, hoogleraar in de tekstwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam, zou zo'n zin kunnen passen in een patroon van doen en laten waarmee Jan en Alleman onze maatschappij racistisch houden.

In Communicating racism analyseert Van Dijk de wijze waarop mensen bevooroordeelde praatjes en opinies verkopen. Zijn materiaal bestaat uit gesprekken van student-onderzoekers met blanke Nedelanders en... met inwoners van San Diego. In Schoolvoorbeelden van racisme worden schoolboeken voor het vak maatschappijleer vanuit een soortgelijke optiek geanalyseerd. Het verborgen racisme in kranten en radio- en tv-uitzendingen werd door Van Dijk al eerder aan de orde gesteld in Minderheden in de media uit 1983.

Het gaat in deze studies steeds over de taalmiddelen die de leden van de dominante groep gebruiken om hun waarden- en normensysteem kenbaar te maken en door te geven, met een speciale aandacht voor de raciale elementen in dat systeem. Op racisme rust een taboe. Racisme moet daarom verpakt worden, want met onverhulde racistische uitlatingen beschadigt de spreker zichzelf. De taalmiddelen die daarvoor kunnen worden aangewend en die Van Dijk in zijn onderzoek betrekt, bestrijken een breed gamma, dat loopt van de subtielste aarzelingen en vergissingen bij het spreken tot onderwerpkeuze en structuur van de verhalen die verteld worden. Aangezien het racisme doorgaans niet rechtstreeks aan de dag mag treden is de analyse gericht op een interpretatie van uitlatingen zodanig dat daarin de verborgen veronderstellingen zichtbaar worden. Zeker als iemand negatieve opinies over buitenlanders wil ventileren, is het nodig daarvoor verdedigingslinies op te bouwen.

Van Dijks boeken bevatten talrijke voorbeelden van dergelijke strategieën. Ironie en overdrijving zijn er daar twee van. Maar ook kan men een beroep doen op de solidariteit van de toehoorder: ‘Het is echt een lieve jongen, maar het is een buitenlander, hè,’ met een verzwegen: Nou dan weet u het zeker wel? Of men noemt een bron: ‘Mijn zuster heeft het zelf meegemaakt.’ ‘Laatst stond het nog in de krant.’ Of men brengt zichzelf in de positie van bedreigde partij: ‘Niet zij, maar wij worden gediscrimineerd.’ Of men kiest een variant van het dikke-bult-eigen-schuld-type: ‘Vreemde arbeiders worden in verhouding tot Nederlanders 10 x zo vaak getroffen door bedrijfsongevallen en ziekte. Ze hebben een tekort aan technisch inzicht, kunnen Nederlandse veiligheidsinstrukties niet lezen en worden niet genoeg voorgelicht.’

Deze opinies zijn niet expliciet racistisch, maar volgens Van Dijk reproduceren ze etnische vooroordelen. Ze helpen die vooroordelen bedoeld of onbedoeld levend te houden. Ze zijn voertuig van racistische signalen in media, gesprekken en schoolboeken. Juist dat wat er niet expliciet in gezegd wordt, houdt een onderstroom van racistisch gemeengoed in stand. Van Dijk meent dat er methodes zijn om dit ondergrondse racisme aan het licht te brengen.

Onhandigheden

De vraag is natuurlijk of hij slaagt. Hoe hard zijn de resultaten? In Schoolvoorbeelden van racisme wordt mijns inziens overtuigend aangetoond dat schoolboeken voor het vak maatschappijleer allerlei kansen ongebruikt laten om een antiracistische houding aan te kweken. De visies van de auteurs van die boeken zijn soms kortzichtig, opportunistisch en bekrompen. Ze moedigen een open discussie aan over allerlei zaken die in een liberale open maatschappij verworven grondrechten zijn. Zo wordt de vrijheid van godsdienst ter discussie gesteld als de leerlingen worden uitgenodigd de vraag te bespreken: ‘Is een verbod op de ramadan noodzakelijk?’ Verschillende auteurs schrijven discriminerend over ons en hun, over wij en zij, zonder rekening te houden met de aanwezigheid van kinderen van buitenlanders onder de leerlingen. Goede bedoelingen van auteurs verzanden nogal eens in onhandigheden, zoals het volgende citaat mag illustreren: ‘Het is ook mogelijk mensen positief te discrimineren, d.w.z. de een beter behandelen dan de ander. Op school noemen we dat voortrekken.’ Aangezien ieder kind weet dat voortrekken niet mag, is de keuze van juist dit woord diskwalificerend.

In mijn ogen mag geen enkele auteur en geen enkele uitgever Van Dijks kritiek zo maar naast zich neerleggen. In sommige gevallen is de kritiek wat overtrokken, bij voorbeeld waar het gaat om de kritiek op de subjectieve dimensie van discriminatie. Maar over het algemeen lijkt me dat de spiegel die de auteurs en uitgevers van schoolboeken wordt voorgehouden hen tot nadenken moet stemmen over de zorgvuldigheid waarmee die boeken zijn geredigeerd. Nu geven ze de leerlingen in ieder geval onvoldoende tegenwicht tegen het alledaagse racisme. Maar of dit gebrek aan tegenwicht nu zelf ook racisme genoemd moet worden?

Moeilijker heb ik het met de analyse van gesproken taal in Communicating racism, althans met een deel daarvan. Van Dijk pretendeert te reconstrueren welk denken er omgaat in het hoofd van de spreker of hoorder bij taalgebruik. Een samenspel van taalkundige, psychologische en sociaal-psychologische kennis, samengebracht in het vakgebied dat discourse analysis wordt genoemd, zou dit mogelijk maken. Zoals Van Dijk echter toegeeft is discourse analysis als analytische techniek niet ver ontwikkeld. Het proces van taalgebruik zou wel ongeveer zo kunnen verlopen als in het analysemodel wordt verondersteld, maar de methode is bij lange na niet zo ver dat ieder geval van taalgebruik dat zich voor analyse aandient, kan worden teruggebracht tot het individuele gedachtenleven van de spreker. Van Dijk laat zien dat het zou kunnen zijn zoals hij uitlegt, maar niet dat het zó is en niet anders.

Te stellig

Om deze reden is de moralistische vinger die Van Dijk zo gemakkelijk heft, bij herhaling voorbarig. De suggestie dat sprekers op hun persoonlijke morele verantwoordelijkheid kunnen worden gewezen, bij voorbeeld omdat hun aarzelingen of versprekingen op een racistische denkwereld wijzen, zo'n suggestie komt de lezer nadrukkelijk tegemoet, maar kan niet worden waargemaakt. De lezer krijgt het gevoel dat het racisme-oordeel nogal eens te stellig of te haastig wordt uitgesproken.

Maar het zou onrechtvaardig zijn het bij dat oordeel te laten. De waarde van Van Dijks studie ligt namelijk elders. Communicating ra-

Vervolg op pagina 12