Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Schimmels en zwammen, beestjes en zure regen
De dreigende ondergang van het boek

Boekenpest door Boudewijn Büch Uitgever: De Arbeiderspers, 166 p., f 28,50

Atte Jongstra

In vele artikelen heeft ‘waarachtig bibliofiel’ Boudewijn Büch geprobeerd iets aan de bewustwording bij te dragen ten aanzien van het behoud van ons boekenbezit. Dat de inhoud van onze bibliotheken in levensgevaar verkeert is een waarheid die maar moeilijk tot het grote publiek wil doordringen. Naast talloze andere factoren die ons boekenbezit bedreigen is de papierverzuring zeer actueel. Rond 1850 is men van het gebruik van het kwalitatief uitstekende lompenpapier overgegaan op houthoudende papiersoorten, waarvan de duurzaamheid een volstrekt onbekende factor was. Ook wat lijm betreft heeft men in de eerste honderd jaar van de gemechaniseerde boekenproduktie nauwelijks over de chemische effecten op langere termijn nagedacht. Sommige binders sloegen zelfs nietjes in de katernen met als gevolg dat nu een groot aantal boekruggen langzaam is weggeroest. Maatregelen om die verzuring - die boeken binnen afzienbare tijd tot stof zal doen vergaan - tot staan te brengen kosten geld, en dat geld is, volgens politici in Nederland en in vele buitenlanden, nodig voor andere zaken die ‘immers’ veel belangrijker zijn.

De dreigende ondergang van enorme aantallen boeken is het onderwerp van Boudewijn Büchs Boekenpest. Wat is ‘boekenpest’? Büch verstaat er behalve de boek verzuring alle vormen van ‘boekvijandigheid’ onder: schimmels, zwammen, water, vuur, insekten als boekentor en kakkerlak, et cetera. Ook censuur en de publikatie van mensonterende lectuur beschouwt hij als boekenpest.

De twintigste eeuw is voor het historisch boekenbezit een rampzalig tijdvak: om die conclusie kun je na lezing van Boudewijn Büchs behandeling van alle kwaden jegens het boek bedreven nauwelijks heen. Vooral de Tweede Wereldoorlog heeft hele bibliotheken van de aardbodem weggevaagd. Omdat Dresden volgens de Duitsers buiten het bereik van de geallieerde bommenwerpers zou liggen verhuisde men bij voorbeeld vele bibliotheken hier heen. Bij het inferno dat daar door Engelse en Amerikaanse vliegtuigen werd aangericht verdwenen onschatbare verzamelingen. Hoeveel weten zelfs de van nature ‘gründliche’ Duitsers niet eens: in het laatste oorlogsjaar werd geen administratie meer bijgehouden. Ook boekenstad Leipzig werd zwaar getroffen en in het voor het overige relatief gespaarde Frankfurt (veel bibliotheken konden worden opgeslagen in de kelders onder de stad) gingen desondanks vierhonderdduizend onvervangbare dissertaties in vlammen op.

In de oorlog beschadigde boeken die op restauratie wachten

Als een van de kwaadaardigste vormen van boekenpest beschrijft Büch de activiteiten van de nazi Alfred Rosenberg, architect en ingenieur en vanaf 1921 hoofdredacteur van de Völkische Beobachter. Rosenberg was erop uit de ‘verderfelijkheid’ van het joodse ras ‘wetenschappelijk’ te bewijzen. Met het oog daarop reisde hij door Europa om joodse bibliotheken te plunderen. Zo werd door ‘Einsatzstab Rosenberg’ het Spinozahuis te Rijnsburg leeggeroofd, alsmede de ‘Bibliotheca Rosenthaliana’ in Amsterdam. De boeken zouden gelukkigerwijs na de oorlog, zij het met kogelgaten en stempels van het Institut zur Erforschung der Judenfrage, weer op hun eigenlijke plaats terugkeren.

Ecologisch kwaad

De grootste bibliotheek in de wereld is The Library of Congress in Washington. ‘Ik ben bang voor bibliotheken,’ schrijft Boudewijn Büch, ‘vooral omdat ze meestal méér bezitten dan ik.’ Tijdens zijn bezoek aan deze rijkste bibliotheek ter wereld moet hem een regelrechte doodsangst hebben bekropen. De verzuring is echter ook daar een gigantisch probleem. ‘Tijdens mijn recente bezoek aan de library,’ schrijft Büch, ‘ervoer ik het duet van verval & rijkdom op ongewone wijze: ik stond in een boekentempel waarin ik het verval van een papieren cultuur bijna kon horen kraken. Het ecologische kwaad sluipt, onafwendbaar lijkt het tot nu, door de magazijnen van The Library of Congress; zure regens sluipen over haar regalen, onuitroeibare boekentorren vreten zich door haar kostbaarheden en zelfs het ielste straaltje licht richt schade aan.’

Ook bij bezoeken aan andere, slordiger beheerde bibliotheken, dringt het verval zich aan Büch op. Zo was hij bij voorbeeld in de openlucht-bibliotheek van de Zweedse schrijver Bengt Danielsson, gevestigd op Tahiti (met uitzicht op de oceaan): ‘Ik hield boeken in mijn handen die stonken van het vocht en aanvoelden als natte dweilen.’ In het Amsterdamse Persmuseum vielen hem de geraadpleegde kranten in snippers uit de handen; in een Italiaanse bibliotheek rook hij water, zuur en zag hij ‘een verpieterde, verwaterde en verkommerde vracht papier’. Al die confrontaties met hedendaagse varianten van ‘boekenpest’ maken Büch oneindig triest. En als lezer van zijn sombere bespiegelingen wordt men er ook niet vrolijker van.

Oorlogen, overstromingen, brand en boekvijandige daden van individuen moeten - en kunnen tot op zekere hoogte - worden voorkomen. Is er niet iets tegen de voornaamste boekenpest van onze dagen, de papierverzuring te doen? Zullen over enkele decennia op de bibliotheekplanken slechts boeken te vinden zijn als bij voorbeeld de in Boekenpest afgebeelde uitgave uit 1884 van Ralph Waldo Emmersons Poems, die voor de helft al letterlijk tot stof is vergaan? Veel hoop is er niet. Büch sloeg zich door het standaardwerk Conservation of Library Materials van George M. Cunha, maar vond er niet één definitieve ontzuringsmethode in. Dat dit boek zelf is gedrukt op duurzaam, zuurvrij papier is slechts een schrale troost. Een ander werk biedt evenmin definitieve uitkomst: Otto Wächters Restaurierung und Erhaltung von Büchern, Archivalien und Graphiken. Wachter stelt wel in navrante bewoordingen een ontzuringsbehandeling voor, de zogenaamde ‘gaskamerbehandeling’, ofwel Zyklonvergasung. Een verbijsterende terminologie voor een naoorlogs Duits werk, schrijft Boudewijn Büch, maar ondertussen heeft ook Wachters methode geen school weten te maken.

De grote kracht van Boudewijn Büchs Boekenpest is dat hij de lezer meeslepend op de hoogte brengt van zaken en problemen, die je

Vervolg op pagina 4