Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Pekelvlees, altijd pekelvlees
De wereldreis van een heroïsche zeurpiet

Reis om de wereld door Ivan A. Gontsjarov Samenstelling, vertaling, voorwoord en aantekeningen van Yolanda Bloemen en Marja Wiebes Uitgever: De Arbeiderspers Privé-Domein, 312 p., f 49,50

Hans Keller

Iemand besluit op reis te gaan en verklaart zich daarover aan de dierbare achterblijvenden als volgt nader: ‘U zult natuurlijk vragen waarom ik dit doe. Maar als ik niet ga, vraagt iedereen natuurlijk weer waarom ik hier gebleven ben.’ Minimaler kan het bijna niet. Iemand gaat de deur uit om van het gezeur af te zijn. En goed beschouwd is er eigenlijk ook heden ten dage geen beter motief denkbaar om op reis te gaan, al zal niet elke reiziger er zo eerlijk voor uitkomen als Ivan Gontsjarov deed in zijn brief aan Jekaterina Aleksandrovna in het jaar 1852, kort voor zijn reis om de wereld een aanvang zou nemen. In elk woord van de zojuist aangehaalde passage woont Oblomov, de even melancholieke als heroïsche zeurpiet die eveneens aan Gontsjarovs pen zou ontglippen. Uit de brieven en korte, verhaalachtige schetsen waaruit de Reis om de wereld van Oblomovs geestesvader is samengesteld, blijkt hoezeer Gontsjarov de wereld beschouwde als een speciaal voor hem ontworpen komplot. Hij verdwaalt erin, maar omdat hij zich voortdurend en met gekoesterde onhandigheid stoot aan de zetstukken in dat nauwelijks begeerde exotische decor, raakt hij er nooit in zoek. Gontsjarov heeft zichzelf, zijn kwaaltjes, de herinnering aan zijn eigenlijke omgeving steeds bij zich. Zijn brieven uit Londen, Kaapstad, Singapore naar het vertrouwde Petersburg wemelen van verzuchtingen als: ‘Weet u nog hoe wij...’, of: ‘Telkens moet ik denken hoe wij...’ Er zijn maar weinig reizigers in de reisliteratuur die zichzelf zo met hun heimwee voor de voeten lopen als Gontsjarov, er zijn er ook niet veel die daarover zo onderhoudend kunnen dreinen als hij. En zo efficiënt!

‘U zult natuurlijk vragen waarom ik dit doe. Maar als ik niet gaan, vraagt iedereen natuurlijk weer waarom ik hier gebleven ben.’ In deze twee zorgvuldig en koket gezeurde zinnen is eigenlijk alles over de reis en de reiziger verteld. Er staat in feite dat de tocht hem wordt opgedrongen, dat hij hem niet begeerd heeft, dat hij liever thuis zou blijven. Hij begint niettemin aan de affaire uit wat vroeger ‘menselijk opzicht’ heette, hij doet het in onuitgesproken opdracht van zijn omgeving. Blijkbaar houdt die hem in al zijn bewegingen en overwegingen nauwlettend in de gaten, onmiddellijk bereid tot een oordeel, tot elk oordeel - van: ‘Hij lijkt wel gek dat hij eraan begint’ tot: ‘Hij lijkt wel gek dat hij zich die kans laat ontnemen.’ En van elk oordeel is Gontsjarov bereid zich iets aan te trekken, ook het onuitgesproken oordeel moet van een verklaring worden voorzien. Hij koketteert met zijn gebrek aan lust tot avontuur, het zijn niet de vreemde kusten die hem lokken, het zijn de vertrouwde gezichten die hem op pad sturen. Ze zeggen: ‘Als ik jou was zou ik...’, en hoezeer ze elkaar ook tegenspreken, Gontsjarov wil ze allemaal te vriend houden. Hij ontkent in woorden wat zijn daden toegeven en van die voortdurende tegenspraak heeft hij zijn karakteristiek gemaakt.

Vroeg bezadigd

De roman Oblomov is daarvan het monument. Hoe zoiets werkt als levenshouding, blijkt uit dit hoogst amusante reisdagboek van iemand die net doet alsof hij nog nooit iets heeft meegemaakt en vastbesloten is dat ook tijdens een reis om de wereld zo te houden.

In 1852 was de toen veertigjarige vrijgezel Ivan Gontsjarov ambtenaar bij het ministerie van Financiën in Petersburg. Al vroeg bezadigd genoot hij in kleine kring een zekere faam als schrijver van korte verhalen en de roman Een alledaagse geschiedenis. In de literaire salon van Jekaterina Aleksandrovna hadden de eerste hoofdstukken van dat uit de hand lopende zelfportret Oblomov, die hij er had voorgelezen, veel bijval geoogst en zo werd hij daar een graag geziene gast. Dat Gontsjarov plotseling solliciteerde naar de post van secretaris van een Russische admiraal - ook nog eentje ter zee, zoals nadere informatie leerde - oogstte allerwege grote verbazing, opwinding, ongerustheid, ongeloof en hilariteit. De Russische regering had in datzelfde jaar 1852 besloten een hernieuwde poging te doen diplomatieke en handelsbetrekkingen aan te knopen met Japan. In 1804 was dat al eens eerder geprobeerd, maar tevergeefs. De Hollanders van Decima hadden de Russische toenadering overtuigend zwart weten af te schilderen en zo moest de tsaar opnieuw zijn goedkeuring hechten aan een wereldexpeditie die eerder ongeveer de hele aardbol had omvat. Halverwege de jaren veertig van de vorige eeuw had Amerika het vasteland van China ontdekt en daarmee snel emotionele banden ontwikkeld, die zich nu leken uit te zullen strekken tot het hermetische eilandenrijk van het raadselachtige Japan en zo ontstond in Rusland een nieuwe impuls tot toenadering. Een vlooteskader onder aanvoering van admiraal Poetjatin werd geformeerd, dat zich voor de lange reis in Petersburg uitrustte. Officieel kreeg het eskader de opdracht om de Russische bezittingen in Amerika te inspecteren, maar in de havenbuurten van de Russische Oostzeegebieden ritselde het van de exotische voornemens. Het werkelijke reisdoel, Japan, was een publiek geheim.

Het schip als landgoed

Admiraal Poetjatin zocht iemand die onderweg zijn logboek kon bijhouden, mogelijk ook geletterd gezelschap. Dat Gontsjarov op eigen initiatief solliciteerde, kon eigenlijk niemand geloven. Was hij vleiend gepaaid? Zijn verzoek om tijdelijk bij de Russische marine te worden ingelijfd, werd beschouwd als een exclusief aanbod dat met ontzag werd aanvaard. Het moet hemzelf het meest hebben verbaasd dat Poetjatin reageerde zoals hij deed: graag! Pas toen drong tot Gontsjarov door dat hij minstens twee jaar van zijn nog resterende leven op zee, in havens, aan vreemde kusten zou doorbrengen. Maanden later ontvangen zijn vrienden vanuit Portsmouth een brief waarin hij uitlegt dat zijn sollicitatie eigenlijk als grap was bedoeld. Hij was benieuwd naar de formulering die de vlootvoogd zou kiezen om hem af te wijzen. Geen moment was het in hem opgekomen dat hij zou worden aangenomen. Nu dat toch het geval was, schreef hij: ‘U zult natuurlijk vragen waarom ik dit doe...,’ enzovoorts.

Gontsjarov kwam in Portsmouth - en dus ook in het betoverende Londen - terecht omdat zijn schip al in de Sont op een zandbank liep. De averij moest in een Engels dok worden hersteld. Hij was aanwezig bij de begrafenis van Wellington en daarover rapporterend realiseerde hij zich dat de reisbeschrijving een speciale gedisciplineerde non-discipline vereist. ‘Het is hoe dan ook een grote fout om te proberen indrukken te vergaren; je vergaart wat je niet nodig hebt en wat je nodig hebt, ontgaat je. Als je niet met een speciaal doel reist, moet het zo zijn dat de indrukken zich onverwacht en ongeroepen in de ziel vergaren en degene bij wie ze zo niet komen, kan beter niet reizen.’

In Portsmouth biedt de admiraal hem aan op staatskosten naar Petersburg terug te reizen, de vlootvoogd heeft allang in de gaten dat zijn charmant zeurende secretaris af en toe écht ongelukkig is. Maar Gontsjarov heeft ook een talent voor het onderscheiden van verschillende soorten narigheid. ‘(...) bij het zien van mijn koffers, spullen, linnengoed, zag ik voor me hoe ik moederziel alleen door Duitsland zou rondtrekken, krakend en steunend de koffers zou moeten open- en dichtdoen, mijn linnengoed uitpakken, mezelf aankleden en me in iedere stad voortslepen, opletten wanneer de trein aankomt en vertrekt, enzovoort - en er overviel me een verschrikkelijke luiheid. Nee, dan volg ik toch liever het voetspoor van de Vasco da Gama's (...) dan dat van de Duitse barbiers, kleermakers en schoenmakers.’

Ivan Gontsjarov

En zo verkiest hij de narigheid die hij beter verdraagt: de reis om de wereld. Het schip dat na herstel de reis vervolgt, wordt in zijn brieven naar Petersburg een op drift geraakt Russisch landgoed. De admiraal als vorst, de officieren als landedelen, de matrozen als lijfeigenen, het schip als enige vaste grond onder de voeten. Hijzelf als gast, logé, iemand met een koffer die voortdurend op zoek is naar de poort die toegang geeft tot de steeds langer wordende weg naar het vertrouwde Petersburg. ‘Ik moest eergisteren bijzonder sterk aan u denken, en ik hunkerde zelfs naar u en uw warme, lichte salon.’ Als kleine zwerfstenen dwarrelen zulke verzuchtingen regelmatig door de beschrijvingen van ontberingen (‘pekelvlees, altijd pekelvlees...’) en lusteloos beleefde avonturen aan de kusten van Afrika en Azië. Toch zijn de werkelijke juwelen in de aderverkalking van het heimwee de beschrijvingen van die lusteloosheid. Gontsjarov is een briljant poseur. Hij doet alsof niets hem boeit, enkel de gedachte aan thuis en de bezorgde vriendenkring, maar daaronder borrelt de vertellust die af en toe door het artificiële schild van de verveling breekt: een ontmoeting, een vreemd beest of de conversatie met een Russische matroos tijdens het passeren van de evenaar over geografische problemen (‘Waar ligt Rusland?’ - ‘In Kronstadt!’). En telkens keert Gontsjarov, alsof hij de achterblijvers thuis daarmee een plezier wil doen, terug in zijn gezeur. ‘Op zee kan men nooit bepalen waar men heen gaat en waar niet. Er breekt iets, er gaat iets stuk of er is niet genoeg proviand en noodgedwongen moet je ergens heen waar je niet heen wilt.’ Hij weet vermoedelijk dat hij hen in Petersburg met zulke overwegingen een onuitgesproken genoegen doet. Steeds weten dat de zwerver zwerft, doet de thuisblijver extra behaaglijk onder de dekens kruipen.

In zijn brieven en schetsen is Gontsjarov onuitputtelijk in zulke variaties op het thema van ontbering en behaaglijkheid. Dat hij zich in tal van laatste zinnen zorgen maakt over het tijdstip van aankomst van zijn missiven geeft ook aan zijn daaraan vooraf geëtaleerde poseurschap een wonderlijk zegel van oprechtheid.

■