Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Willige slachtoffers
De geschiedenis van de bovengrondse pers in oorlogstijd eindelijk geschreven

Niet voor publicatie De legale pers tijdens de Duitse bezetting door René Vos Uitgever: Sijthoff, 592 p., f 55,-

Jan Meyers

‘De pers in Nederland verschijnt voor de duur van de bezetting (...) zonder censuur vooraf,’ maakte de Militärbefehlshaber in den Niederlanden op 16 mei 1940 bekend. Die tegemoetkomendheid veronderstelde echter een absoluut loyale houding van de verantwoordelijke uitgevers en redacteuren, voegde hij eraan toe. Dit was soepeler dan in 's mans instructies stond. Vermoedelijk was hij blij verrast door de vriendelijke houding van de Nederlanders tegenover hun ongenode gasten.

Dat waren niet zomaar veroveraars, maar vooral zendelingen die Nederland tot het nazisme kwamen bekeren. Voor die ideologische doelstelling was beheersing van de pers een eerste vereiste; die was de sleutel tot de gelijkschakeling op alle andere gebieden en was dientengevolge het eerste slachtoffer in een fase waarin nog niet te bevroeden viel wat die absolute loyaliteit nou precies zou inhouden.

De beschrijving van de lotgevallen van de legale pers in bezettingstijd heeft een lange voorgeschiedenis. Halverwege de jaren zestig ontstond een discussie in De Journalist over deze materie. Naar aanleiding hiervan wees Han Lammers, destijds redacteur van De Groene, op de noodzaak van een wetenschappelijk onderzoek om misverstanden en legenden de wereld uit te helpen dan wel het ontstaan ervan te voorkomen. Het leek er al gauw van te zullen komen. Er werd een commissie van bijstand in het leven geroepen en subsidie verleend. Maar dr. J. Haak, de eerste onderzoeker, overleed, de tweede, A.J. de Leeuw, wetenschappelijk medewerker van het Rijksinstituut voor oorlogsdocumentatie, moest afhaken wegens tijdgebrek. René Vos, beleidsmedewerker bij het ministerie van Volkshuisvesting, heeft het karwei nu geklaard met Niet voor publicatie waarop hij begin maart te Leiden promoveerde.

Door de duidelijke afwijkend gedrukte letters o, z en o begrepen lezers van advertenties wat er bedoeld werd: Oranje Zal Overwinnen.

De titel slaat op de ANP-telexberichten met instructies voor de redacties over wat moest of wel of niet mocht worden gepubliceerd. Aldus was zonder censuur vooraf de persbreidel gerealiseerd.

Waarom schikte de Nederlandse pers zich zo gemakkelijk en vooral waarom bleef zij dat doen, toen de tijd van de fluwelen handschoen voorbij was en de bezetter meer en meer zijn ware aarde toonde? Waarom ook lieten toen de lezers het niet afweten? Immers geen foute kranten zonder foute lezers. Dat zijn een paar van de vragen die Vos aan de orde stelt. Ook vraagt hij zich af of zijn onderzoek misschien een bijdrage kan leveren tot de recente discussie in kringen van historici over de termen ‘goed’ en ‘fout’ als beoordelingsmaatstaven voor de houding tegenover de Duitsers.

‘De scherpste censuur had geen beter resultaat kunnen hebben. De Duitse autoriteiten worden met het vriendelijkste commentaar begroet door dezelfde krantenschrijvers die Seyss-Inquart tot voor kort nog uitmaakte voor verrader die Oostenrijk de doodsteek had toegebracht.’ Aldus een Stimmungsbericht van juni 1940, berichten die de Duitsers regelmatig over de publieke opinie in bezet Nederland naar Duitsland stuurden. Hun informanten waren deutschfreundliche Nederlanders, ook journalisten.

Roomse bladen

De schikkingsbereidheid van de Nederlandse perswereld - de term is van P. Luykx - was aanzienlijk groter dan de Duitsers hadden durven hopen. Tot het eind van de oorlog stond hen een goed functionerende pers ter beschikking. Juist in die continuïteit schuilt het kwaad. Tot de aanval op Rusland kon men desnoods geloven dat loyaliteit moreel door de beugel kon, daarna en vooral vanaf zomer 1943 niet meer. Toen ontaardde loyaliteit in collaboratie van steeds bedenkelijker kaliber.

Vos is uitermate gedetailleerd, geboden, verboden, strafmaatregelen, het trekken en duwen voor een vinger in de pap, abonnementen en advertenties, geen kant en geen krant blijft ongenoemd. Dat hij zich vrijwel uitsluitend bepaalt tot de dagbladen, is mijns inziens een terechte beperking. Het onderzoek heeft nóg een beperking: het is vooral gericht op de bedrijfsvoering en organisatie van de pers onder de Nieuwe Orde. Misschien komt het daardoor dat het een weinig smeuïg boek is, maar wel zeer doortimmerd, een standaardwerk.

In het gelijkschakelingsproces namen de roomse bladen een bijzondere plaats in. Het episcopaat onder leiding van mgr. De Jong, aartsbisschop van Utrecht, waakte tegen nazificatie. Zo werd in 1941 het mandement van 1936 tegen de NSB aangescherpt. Er was een Führerbefehl dat er gedurende de oorlog geen acties tegen de kerken mochten worden ondernomen. Kennelijk vond de bezettende macht dat een en ander niet gold voor de confessionele pers. De Maasbode en Ons Noorden werden, toen het zo uitkwam, flink op de vingers getikt, maar vooral De Tijd, het roomse dagblad van Nederland, kreeg het moeilijk. Al begin 1941, dus nog in de ‘soepele’ periode, liep het tegen boetes op; in mei-juni van dat jaar kwam het tot een verschijningsverbod. ‘Utrecht’ moest door de knieën en bewilligen in een aanpassing van de redactie: A.A. Cageling werd opgenomen als ‘politiek redacteur’. Hij was een Meijerfascist. Door hem te accepteren toonde het episcopaat zijn tweeslachtige houding tegenover fascisme-nazisme.

Zomer 1942 werd het Algemeen Handelsblad met krachtige hand in het door de Duitsers gewenste spoor gedrukt. De Nieuwe Rotterdamsche Courant kreeg de pro-Duitse mr. J. Huyts als hoofdredacteur op z'n dak. Voor wie ogen in z'n hoofd had was het duidelijk: de fluwelen handschoen was naar de mottenballen verwezen.

Hak Holdert sr.

De Telegraaf

Interessant is Vos' uiteenzetting over De Telegraaf, die na de oorlog door de perszuivering als kop van Jut werd behandeld. Eigenaar Hak Holdert sr. was de enige presslord die ons land ooit heeft gehad. Speelde hij in de oorlog inderdaad een ‘geniaal spel’ om de krant uit handen van Duitsers en NSB'ers te houden? Zijn gekonkel met Huygen en Mussert hoeft daarmee niet in strijd te zijn. Hij heeft misschien geloofd deze figuren te kunnen manipuleren om nog erger te voorkomen. Het pleit voor hem dat hij zijn hoofdredacteur Goedemans, die de Duitsers onwelgevallig was, de hand boven het hoofd hield tot het niet langer kon omdat Goedemans uit zijn beroep van journalist werd gezet. Daarna benoemde hij Fraenkel die, zij het voorzichtig, de lijn van zijn voorganger trachtte door te trekken. Pas na Holderts dood in 1944 kwam de krant door toedoen van zijn zoon geheel in SS-vaarwater.

Vos toont aan dat De Telegraaf niet buitensporig heeft verdiend aan de bezetting. Ik vind dat hij wel wat laconiek doet over die anderhalf miljoen die werd opgestreken voor het drukken van de Deutsche Zeitung in den Niederlanden. Op de totale opbrengst was het misschien niet de hele wereld, maar het is toch ook geen kattepies. Is het niet zo dat de presslord bekwaam het nuttige met het aangename heeft weten te verenigen?

Na de oorlog kwam de commissie voor de perszuivering tot de uitspraak dat wijlen Holdert sr. had gehandeld uit pure baatzucht en weloverwogen had gecollaboreerd. Door naoorlogse publikaties, onder anderen van P.H. Ritter jr., N. Polak en Jan Rogier werd dat volgens Vos ‘telkens overgeleverd zonder dat het gestaafd werd door deugdelijke bewijsvoering’. En het kleeft de krant tot op de dag van heden nog aan; Vos heeft het tijdens zijn onderzoek ervaren.

Over de turbulente perszuivering van de jaren '45-'51 hebben Jan Brauer en Jan Driever al een leesbare monografie geschreven. Vos noemt die niet in zijn bibliografie. Wel weerlegt hij op overtuigende wijze de verklaring die men destijds voor de perscollaboratie aandroeg. Zowel in illegale kringen als in Londen weet men die aan het commerciële karakter van de kranten.

Na de bevrijding klonk de roep om vernieuwing op allerlei gebied. Het waren de dagen van de Nederlandse Volksbeweging en de doorbraakgedachte. Voor de pers werd vervanging van de ondernemersvorm door de stichtingsvorm gevraagd.

Vos concludeert dat deze diagnose puur speculatief was. Hij wijst op de omroepen die met hun verenigingsvorm beslist niet minder collaboratiegevoelig waren dan de kranten.

Een ander punt van kritiek op de perszuivering is dat samenwerking met de vijand om bedrijf en positie van de medewerkers te redden niet disculperend werd geacht. Dit betekende dat collaboratie de pers zwaarder werd aangerekend dan andere bedrijfstakken. Nu lijkt mij, de voorlichtende functie van de pers in aanmerking genomen, hier veel voor te zeggen. In de fout gaan van een krant met idem zoveel lezers heeft een andere impact dan van een aardappelmeelfabriek of zo.

‘De geschiedenis van de Nederlandse pers tijdens de bezetting is er meer een van collaboratie dan van verzet,’ zegt A.J. de Leeuw. Hierin klinkt nog de eenvoudige rubricering in ‘goed’ en ‘fout’ door om de houding tegenover de bezettende macht te beschrijven. Inmiddels is deze door diverse historici als te grof afgewezen. Tussen wit en zwart zijn vele grijzen. Er zijn nieuwe termen aangedragen om het historische beeld te verfijnen: accommodatie, attentisme, schikkingsbereidheid...

Vos sluit zich aan bij de nieuwe conclusies en karakteriseert de houding van de legale pers als een die zich ontwikkelde van accommodatie tot materiële collaboratie.

Toiletpapier

Dat collaboratie onder bepaalde omstandigheden niet alleen toelaatbaar is, maar zelfs wenselijk of geboden, beweerde mr. L.G. Kortenhorst al in 1946 - in zijn dubbelrol van lid van de Tweede Kamer en advocaat van ‘foute’ kranten, waardoor zijn stelling veel op een oratio pro domo leek. Ook waren de tijden nog lang niet rijp voor genuanceerd denken.

Voor de oorlog waren er honderdtwintig dagbladen in ons land met een totale oplage van 2,1 miljoen. Maart 1944 waren er nog vijftig kranten over, maar het totaal aantal abonnementen was honderdduizend of daaromtrent hoger.

Hoe zat het nou? Kreeg Nederland uiteindelijk de kranten die het verdiende? Dat is te kras gezegd. Er waren verzachtende omstandigheden, waarvan de belangrijkste was dat men voor de ingewikkelde distributieregelingen was aangewezen op een krant. En om de kachel aan te maken, en voor toiletpapier. Vos laat ons de troostvolle gedachte dat de produkten van de collaborerende pers in groten getale voor deze doeleinden zijn aangewend.

■