Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 13]

De fatale ambities van Richard Burton
Graham Jenkins' biografie van zijn broer

Richard Burton, my brother door Graham Jenkins en Barry Turner Uitgever: Michael Joseph, 248 p., f 53,10 Importeur: Nilsson & Lamm

Jeanne Roos

Richard Walter Jenkins werd in 1925 als zoon van een arme mijnwerker geboren in Pontrhydyfen, een dorp in de heuvels van Wales. Hij stierf negenenvijftig jaar later in het Zwitserse Céligny, ondermijnd door overmatig alcoholgebruik, als een rijk en beroemd man. Grote Hollywood-ster, groot toneelspeler die triomfen vierde in Stratford, Londen, Oxford en New York, twee maal echtgenoot én exechtgenoot van een van de mooiste filmsterren aller tijden, torenhoge gages. Oscarnominaties, passie, echte liefde, alles en toch en toch: ‘Moeder, ik ben niet gelukkig.’

Richard Burton.

De naam die hij als zeventienjarige aan het begin van zijn toneelcarrière kreeg van zijn leraar en mentor Philip Burton, die er voor zorgde dat hij na de lagere school door kon leren en terechtkwam waar hij hoorde: niet bij de Co-op van zijn geboortedorp waar hij op zijn vijftiende jongste bediende was, maar op de planken van het Westend. Zijn talent was overduidelijk gebleken bij toneeluitvoeringen van de jeugdclub.

In de biografie van zijn broer Graham Jenkins, die jaren bij de BBC-radio werkte, schrijft Elizabeth Taylor in het voorwoord dat ze niet eens wil probéren uit te leggen wat Richard voor haar heeft betekend en nog betekent. Zij noemt hem ‘de opmerkelijkste man die ik ooit heb gekend’.

Moeder Jenkins stierf in 1927 in het kraambed van haar dertiende kind, deze Graham. Richard was toen twee. Hij is opgevoed bij zijn pas getrouwde twintig jaar oudere zuster Cis, die als een moeder voor hem was (‘ze is de belangrijkste vrouw van mijn leven geweest’, heeft Burton wel eens gezegd) en baby Graham werd door zijn broer Tom en diens vrouw in huis genomen, want de vader was blijkbaar niet in staat de kinderen bij zich te houden na de dood van zijn vrouw. Ivor, de oudste, werd het eigenlijke hoofd van de familie, een hechte familie, waarmee de beroemde telg zijn hele leven contact heeft gehouden. Hij hielp de familie altijd met geldelijke steun indien nodig, zo zelfs dat ze allemaal een eigen huis konden kopen uit de opbrengst van het door hem gestichte familiefonds en ze hadden aandelen in zijn eigen produktiemaatschapij.

Richard Burton en Elizabeth Taylor. ‘De foto die de wereld onthulde dat zij een verhouding hadden’, 1962

Richard Burton in een moderne Hamlet-uitvoering, 1964

De kinderen Burton spraken Welsh, kenden geen woord Engels, maar Richard was van jongs af aan geboeid door taal en zijn imitaties van de woordrijke donderspeeches in de kerk waren een geliefd familievermaak. ‘Come on Rich, give us a sermon,’ werd er dan geroepen en daar ging hij, tussen de schuifdeuren. Alleen gooide hij er uitstekend getimede grappen tussendoor. Hij las alles wat los en vast zat, maar zijn belangstelling ging ook uit naar rugby. Hij hield in zijn latere leven de prestaties van Wales bij en als hij in de buurt was, ging hij naar de wedstrijden. Elizabeth Taylor heeft er ook wel eens een met hem bijgewoond, gehuld in het hardrose.

Larry

Philip Burton, zijn mentor bij wie hij in huis kwam, kende veel toneelmensen. Zijn eerste rolletje kreeg Burton in een stuk van Emlyn Williams, eveneens een ‘Welshman’: The Druids Nest. Hartje oorlog, er liepen geen treinen, er was bijna geen benzine, maar de Jenkinsen kwamen naar de première in Liverpool, in een van de dokter geleende Riley. De kritieken waren matig, maar in de New Statesman stond Warempel een zinnetje over de jonge Burton ‘showing exceptional ability’. De radio gaf hem werk, want men had zijn uitzonderlijk mooie stem ontdekt en in Oxford speelde hij Shakespeare bij de Drama Society. De RAF zond hem echter naar Canada, waar hij bijna drie jaar vastzat. Na de oorlog maakte hij zijn eerste film, The last days of Dolwyn, een doorbraak waardoor hij de aandacht van Alexander Korda, de grote impresario van de Britse filmindustrie trok. Op zijn drieëntwintigste trouwde hij in 1949 met Sybil Williams, een actrice van negentien die ook in deze film speelde, een meisje uit Wales dat de moeder van zijn twee dochters werd. (De jongste dochter, Jessica, bleek autistisch te zijn. Burton heeft daar nooit raad mee geweten: later heeft hij gezorgd dat ze tot haar dood kon worden verzorgd.) Sybil was een uiterst loyale echtgenote, die Burtons buitenechtelijke avontuurtjes (hij was enorm aantrekkelijk en werd bestormd door dames) eenvoudig negeerde. Tot er een kwam tegen wie ze niet op kon, Elizabeth Taylor voor wie Richard haar verliet, maar dat was twaalf jaar later.

De toneeldoorbraak kwam met Christopher Fry's The Lady's nor for burning. Geen grote rol, maar wel het Westend. Men bood hem een gage van £15 per week, hij vroeg £20, het werden er £17,50. Hij was behoorlijk trots op deze harde onderhandeling, maar Emlyn Wifliams gelastte hem terug te gaan en £30 te vragen. Hij kreeg ze. De kritieken spraken van ‘dear old Larry’, Laurence Olivier, wiens ‘opvolger’ Burton wel genoemd werd. Het bracht hem naar Stratford, dat onder leiding van Anthony Quayle een geduchte concurrent van de Old Vic was geworden. Hoewel Burton altijd heeft gezegd dat hij niet erg van Shakespeare hield, heeft hij triomfen gevierd in de grote rollen: Hamlet, Othello, Jago, Coriolanus, Antonius, maar zijn allermooiste was die eerste in Stratford. Prins Hal in Henry IV. Een van de critici schreef: ‘Als je hem eenmaal hebt ontdekt, kun je je ogen niet meer van hem afhouden.’

Richard Burton in 1984

Korda haalde hem naar Hollywood, zijn eerste film bezorgde hem meteen een Oscarnominatie. Hij hield van de rijkdom en de weelde daar en de zoveel betere verdiensten, maar Sybil en hij waren zuinig en huurden er een eenvoudig huis. Het grote geld kwam met de spektakelfilm The Robe, een groot publieks-succes, zodat Twentieth Century Fox hem een tienjaarscontract bood van een miljoen dollar. Dat was in 1953, toen je voor twintigduizend dollar een buitenhuis met terreinen kon kopen en een luxe Cadillac achthonderd dollar kostte. Hij deed het niet en ging terug naar Engeland om Hamlet te spelen (£50 per week) op zijn zevenentwintigste. Churchill kwam zelfs naar hem kijken. De filmaanbiedingen uit Hollywood bleven komen, het grote geld lokte. Zoals Richard Harris na Burtons dood zei: ‘Zijn ene helft wilde de grootste acteur ter wereld zijn, maar het kon de andere helft niet voldoende schelen.’

Burtons carrière is een aaneenschakeling geweest van de allerhoogste toppen van succes en dalen van artistieke mislukkingen door rollen in middelmatige films. Hij versnipperde zich omdat hij alles kon. Film, tv, toneel, radio, (hij