Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Demonen van de nacht
Freuds vergeefse pogingen de droom van zijn magie te ontdoen

In 1900 verscheen het boek dat later algemeen als Freuds hoofdwerk werd beschouwd; Die Traumdeutung. Freud vatte de droom op als een sleutel voor het begrip van iemands psychisch functioneren. De dromer bedient zich van symbolen om onacceptabele wensen via een sluipweg alsnog te kunnen realiseren of om (onbewuste) angsten onschadelijk te maken. De taak van de psychoanalyticus is om de patiënt zich bewust te laten raken van deze mechanismen en aldus zichzelf beter te begrijpen. In Freuds idee is de droom iets wat langs rationele weg in factoren te ontbinden is en waar verder weinig geheimzinnigs aan is. Naar aanleiding van de recent verschenen Nederlandse vertaling De droomduiding gaat Jan Fontijn in op de receptie van Freuds theorie bij kunstenaars en bij Nederlandse schrijvers als Simon Vestdijk en Frederik van Eeden.

Freuds boekenkast

De droomduiding door Sigmund Freud Vertaling Thomas Graftdijk Uitgever: Boom, 800 p., f 98,-

Jan Fontijn

Vestdijk had gelijk, toen hij vaststelde dat een droom verschrompelt zodra hij wordt ontleed, geduid of gefixeerd. Wat bij het fixeren verloren gaat, is in de allereerste plaats de sfeer van de droom, die ons soms van alle droomelementen het langst bijblijft. Die sfeer kan dagen blijven hangen en is meestal niet in woorden te vangen. Daarom zijn droomverslagen over het algemeen zo vervelend, hoe gek de opeenvolging van gebeurtenissen in die dromen ook is. Dromen spelen zich af op een preverbaal niveau; de droomsfeer is misschien alleen nog in beelden te vangen. O wee, als er dan nog iemand zich over dié droomverslagen buigt en deze gaat duiden! Die objectivering is vervalsing van de subjectieve droomsfeer in de tweede graad. Met die andere vorm van dromen, de kunst, is het niet veel anders. Zodra een kunstcriticus als uitlegger de diepste betekenis van een schilderij gaat openbaren en bovendien nog in een afschuwelijk jargon gaat vertellen wat men van het schilderij moet vinden, blijft er weinig over van die fascinatie bij de eerste aanblik van dat schilderij.

Ik heb nooit helemaal begrepen waarom de surrealisten zo weg waren van Freuds Traumdeutung. Als pleidooi voor het belang van dromen is het boek natuurlijk van het grootste belang geweest, maar de surrealisten moeten toch in hoge mate het verschil hebben ervaren tussen het rustige, academische betoog van Freud en hun eigen beleving en onbevangen exploratie van de droomsfeer. De surrealistische paus Breton had in zijn manifest over de beleving in de droom geschreven en totale vrijheid daarvan benadrukt: ‘Dood maar, vlieg sneller, bemin naar hartelust. En mocht je sterven, ben je er dan niet zeker van dat je de doden zult ontwaken?’ Freud is heel wat gereserveerder, hij wilde de droom van zijn magie ontdoen. Met Freud haalden de surrealisten de duivel in hun dromenhuis. Freud wilde niet meer en niet minder - en ik verwijs hier naar de inleiding van Die Traumdeutung - dan bewijzen dat elke droom een zinvol psychisch produkt is. Hij wilde de processen verklaren, waarop de vreemdsoortigheid van de droom teruggaat. Zo'n instelling staat ver van die van de kunstenaar, voor wie de droom een oneindig reservoir van creatieve impulsen is. Het gevaar was bovendien niet denkbeeldig, dat het reusachtige werk van Freud als een soort bijbel ging functioneren met alle gevolgen van dien. De bizarre dromenwereld wordt niet alleen door het grote publiek, maar ook door kunstenaars teruggebracht tot stereotypieën en sjablonen. Schilderijen van onder anderen Dali met kitsch-achtige beelden, freudiaanse cliché-symbolen van seksueel karakter, zijn voorbeelden van deze ontwaarding.

Louteringsproces

Vestdijk moet de al te bewuste exploitatie van de dromen door de surrealisten voor ogen hebben gehad, toen hij schreef dat een kunstenaar of dichter zich zo met dromen moet bezighouden, alsof hij zich er niet mee bezighoudt. De kunstenaar moet zo veel mogelijk de droom negeren, maar wel moet hij hopen dat de virtuositeit en fantasie die hij als dromer in de nacht bezit zich ook van hem meester maakt als hij schrijft. Sommige gedichten van Hendrik de Vries en Achterberg of verhalen van Kafka zijn geslaagde voorbeelden van een onnadrukkelijke verwerking van dromen in het schrijven.

Vestdijk, die er zo op tegen was dat de kunstenaar zich zo getrouw mogelijk zijn dromen tracht te herinneren, deze vervolgens noteert en er dan kleine novellen of spookachtige genrestukjes van maakt, diezelfde Vestdijk heeft ooit een freudiaanse roman gemaakt, die volgens mij de langste droom bevat uit de Nederlandse romanliteratuur: Meneer Visser's hellevaart, verschenen in 1933. Het boek beschrijft een enkele dag uit het leven van meneer Visser, een dwangneurotische, sadistische burger uit Lahringen. Het is een man vol onverwerkte jeugdtrauma's, die zijn frustraties alleen maar nog kan botvieren door vrouw en medeburgers te pesten. De invloed van Joyce' Ulysses in de roman is onmiskenbaar aanwezig, zowel in taalgebruik als in compositie. De roman bevat lange monologues-interieurs met taalgrapjes en bizarre associaties.

De climax van de roman is de ruim vijftig bladzijden tellende droom op het einde van het boek, te vergelijken met de monoloog van Molly Bloom op het einde van Ulysses. Deze onmogelijke droom is een soort louteringsproces, een hellevaart, voor Visser, waarin hij met de diepste lagen van zijn persoon wordt geconfronteerd. Het zijn die kanten van zijn zieleleven, die hij overdag hardnekkig probeert te ontkennen. Het aardige van de droom is, dat Visser als dromer tegelijk actief en passief is. Of hij wil of niet, hij moet de droom ondergaan. Maar tegelijk doet hij hardnekkige pogingen om de droom naar zijn hand te zetten. De droom is knap geschreven en gecomponeerd en bovendien humoristisch. De humor zit hem onder andere in de wijze waarop Visser slachtoffer is van de censuur in de droom. Het dwangneurotisch ritueel dat Visser overdag hanteert, wordt in de droom opgeblazen. Hij wordt door de droomarbeid in absurde en soms humoristische situaties geplaatst.

De humor zit hem ook in de wijze waarop Vestdijk Freuds Traumdeutung in Vissers droom verwerkt. Wie deze studie niet gelezen heeft, ontgaat de essentie van Vissers droom. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat Vestdijk, juist door de overvloedigheid waarmee hij gebruik maakt van Freuds droomduiding, er ook een parodie van geeft. Virtuoos hanteert hij de door Freud geïntroduceerde droommechanismen van verschuiving, verdichting, dramatisering en symbolisering. Hoe knap de droom gecomponeerd is, wordt duidelijk aan een ieder die de moeite neemt om na te gaan hoe de ervaringen van de afgelopen dag als dagresten in de droom verwerkt zijn. Die ervaringen komen nu door de droom in een geheel ander licht te staan.

De droom van Visser is een strafdroom, die de vorm heeft van een rechtszitting en een executie. Tijdens de rechtszitting wordt hij eerst geconfronteerd met zijn ervaringen en angsten overdag, vervolgens krijgt de droom een regressief karakter. Steeds dichter komt hij bij zijn kindertijd. Het einde van de droom, de executie, onhult het diepste latente verlangen van Visser, namelijk de eenwording met de moeder. Er vindt een soort omgekeerd geboorteproces plaats, waarin hij steeds kleiner wordt en dat tenslotte leidt tot volledige terugkeer in de buik van zijn moeder.

Schitterend is de discrepantie tussen de beperktheid van de figuur van Visser tijdens zijn leven overdag en zijn virtuositeit tijdens zijn droom. In zijn hoedanigheid van dromer is hij een groot dramaturg, ja een schrijver van het niveau van Vestdijk...

Transcendente waarden

De eerste Nederlandse roman die ik ken, waarin Freuds Die Traumdeutung ter sprake komt, is een heel vreemde roman met een schitterende titel, De nachtbruid van Frederik van Eeden, gepubliceerd in 1909, negen jaar na Freuds boek. Van Eeden was al jaren bezig met de bestudering van dromen. Vanaf zijn jeugd was hij al gewoon om zijn dromen te beschrijven in zijn dagboek en vanaf 1889 noteerde hij zijn dromen in een apart dromenboek. Ze waren materiaal voor hem voor zijn theorie over dromen, waaraan hij werkte. Van Eeden had geen goed woord over voor Freuds psychoanalyse en zeker niet voor zijn droomtheorie. Groot waren de verschillen tussen Freuds benadering van het psychisch leven en de droom en die van Van Eeden. Het psychisch leven en de droom hadden voor Van Eeden iets van een groot Mysterie (met hoofdletter), waarin transcendente waarden schuilgingen. Hij hield ernstig rekening met de mogelijkheid dat we via de droom in contact kunnen komen met gestorvenen en hij liet niet na om daarmee te experimenteren. Freud wilde van dit alles niets weten. Juist omdat hij zich er terdege van bewust was dat hij in een lange traditie stond van droomonderzoek met sterk irrationele en romantische kanten, wilde hij een nuchtere benadering.

Voor Van Eeden stond bij zijn droomonderzoek veel op het spel, met name zijn psychisch welzijn. Hij hechtte grote waarde aan zijn zogenaamde ‘heldere dromen’. Het waren dromen waarin hij in staat was tijdens de slaap zijn bewustzijn te behouden en tijdens de droom te blijven waarnemen en zichzelf opdrachten te geven. Een aardige bijkomstigheid was, dat hij in staat was om tijdens de heldere dromen de demonen, waarvan hij veel last had, uit te bannen. Zijn droomtheorie publiceerde Van Eeden niet in een wetenschappelijk tijdschrift maar in romanvorm.

In De nachtbruid komt de naam Freud niet voor, maar duidelijk is dat Van Eeden hem op het oog had toen hij in deze roman schreef: ‘Er is er zo een, zijn boek ligt voor me, die beweert het ganse geheim van de droom ontraadseld te hebben. Let wel, het ganse geheim. En dan spreekt hij een paar holle woorden, die als een “Sesame open u!” toegang zullen geven tot al de ontzaglijke wonderen dezer nooit betreden werkelijkheid, zeggende: “de droom is een vervulde wens”. Daarna is de man voldaan en verheugd, menende iets gezegd te hebben.’ Een wel erg beknopte samenvatting van Freuds theorie. Freud en zijn aanhangers waren een tijd lang voor Van Eeden demonen. De leer van Freud werkte voor hem als een verstikkende walm en hij vermoedde dat er demonische werkingen waren.

Nachtmerrie

In 1913, aanwezig op het psychoanalytische congres in München, had hij voor een gehoor waar ook Freud bij was, het woord genomen in een poging om te wijzen op het edele in de mens. Achteraf beschouwde hij zijn optreden als een nachtmerrie. En wat is een nachtmerrie anders dan een uit de hand gelopen droom, een terechtstelling of hellevaart, zoals Vestdijks meneer Visser die beleefde. Waarlijk demonisch vond hij ‘al die groteske vuilheden, die daar als wetenschap fungeerden, en al die dames en heren die dat met tevreden mienen in zich opnamen, soms zelfs geamuseerd’. Maar een jaar later denkt hij anders over de psychoanalyse en hij schrijft over Freud in de Frankfurter Zeitung. Hij bezoekt hem thuis inWenen en is enthousiast over Freud als mens. Men kan Freud niet waarderen als men hem niet persoonlijk bij zijn familie heeft gezien. ‘Hij is een edel type, een goed mens.’ Maar van de benadering van Frederik van Eeden van de lucide dromen, het soort dromen waarin de mens volgens hem zich in zijn meest edele en vergeestelijkte vorm presenteert, wilde Freud niets weten. Benader die dromen als gewone dromen, vindt Freud, en probeer te achterhalen wat ze over de dromer zeggen. Freud schreef dit aan Van Eeden op I maart 1914, vlak voor de krankzinnige wereldoorlog, waarin de mens zich in zijn minst edele gedaante manifesteerde.

■