Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Blanken met de billen bloot in Botswana
Bekroond verhalendebuut van Norman Rush

Witmannen door Norman Rush Vertaling Paul Syriër Uitgever: Amber, 160 p., f 27,50

Alle Lansu

‘De lokgroep van het avontuur’ voerde de Amerikaan Norman Rush in 1978 naar Botswana om er de activiteiten van een Amerikaanse hulporganisatie te gaan coördineren. Met dozen vol aantekeningen, die hij ‘overdonderd door de culturele en emotionele ironie van de situatie’ was gaan bijhouden, keerde hij in 1983 naar de Verenigde Staten terug. In 1986 debuteerde Rush op tweeën vijftigjarige leeftijd met de verhalenbundel Whites, die in datzelfde jaar werd bekroond met de American Book Award.

Wie in deze wintermaanden wordt bestormd door romantische fantasieën over een even aangenaam als nuttig verblijf in tropischer en exotischer oorden, doet er goed aan om, alvorens een definitief besluit te nemen, eerst Witmannen te lezen.

In zes beklemmende en, zo op het oog, uit het leven gegrepen verhalen schetst Rush hoe blanke westerlingen - veelal tijdelijk in Afrika gestationeerde ontwikkelingsexperts - zich geen raad weten met hun verblijf in een hen vreemde en verwarrende cultuur. Ze blijven buitenstaanders, moedwillig of tegen wil en dank. De bijbels geïnspireerde idealist Bruns uit het openingsverhaal gaat aan zijn naïviteit ten gronde. ‘Volgens mij voelde hij zich alsof hij in een schilderij van Hieronymus Bosch verzeild was geraakt en dat hij er iets aan moest doen.’ De Amerikaanse antropologie-studente die in dit verhaal als verteller optreedt, heeft zelf haar onderzoeksproject naar traditionele voedingspatronen in duigen zien vallen, toen ze tot haar verbijstering ontdekte dat er in the middle of nowhere cornflakes, chips en bier werden geconsumeerd. Menig personage houdt zich met cynisme op de been. Dat kan onthutsende proporties aannemen.

In het meest schokkende verhaal uit de bundel, ‘In de buurt van Pala’, volgen we twee Engelse mijningenieurs en hun echtgenotes op een toeristische trip per Landrover door de desolate binnenlanden van Botswana. De mannen putten zich uit in cynische commentaren op de gang van zaken in het land: de groeiende misdaad, de slechte wegen, de nietsnutten van negers. Dat blanke aannemers hun infrastructurele projecten met inferieure materialen en de grootste onverschilligheid uitvoeren erkennen ze, maar ze halen hun schouders er over op: je nek uitsteken zou je nog je kop kunnen kosten. Dan wordt het Nan, een van de vrouwen, te gortig. Zij en haar man Gareth raken, kennelijk niet voor het eerst, verwikkeld in een felle woordenwisseling over de blanke hypocrisie. Al redetwistend stuit het gezelschap op drie zwarte vrouwen en een baby die, broodmager en in vodden gehuld, langs de zandweg staan te bedelen om water. Achterop de Landrover hangt een tank vol. Gareth piekert er niet over om te stoppen: ze zouden vast komen zitten in het zand. Terwijl de zwarte vrouwen tevergeefs proberen de auto bij te houden en de een na de andere uitgeput in het zand stort, smeekt Nan haar echtgenoot te stoppen. Tot ze in een vlaag van hysterische razernij een fles water naar buiten gooit, een actie die door Gareth met een vernederende tegenzet wordt beantwoord. De lezer blijft naar adem happend achter.

Onwezenlijke sfeer

Tussen de naïeve idealisten en de ijzige cynici bewegen zich de vertwijfelden. De experts, dragers en verspreiders van de superieur geachte westerse kennis en technologie, die niet langer overtuigd zijn van het nut van hun aanwezigheid in deze gortdroge uithoek van Afrika. Een van hen zegt: ‘We willen hier met alle geweld zitten, maar we kunnen maar niet verzinnen waarom. Op een zekere nacht heb ik echter bedacht waarom. Omdat het ons land niet is en we er niets aan kunnen doen wat er gebeurt. We kunnen de mensen adviezen geven en daar worden we voor betaald. We hebben een goede vakantieregeling, we eten van de top van de voedselketen, we krijgen gratis huisvesting. Prima allemaal, maar we zijn niet verantwoordelijk voor wat er gebeurt als Afrika naar de bliksem gaat, want we hebben ons best gedaan.’ In hun ontgoocheling raken ze ontregeld. Op den duur zijn ze alleen nog bezig met zichzelf en hun eigen overleving. Het tijdelijk karakter van hun verblijf maakt het zo mogelijk nóg onwezenlijker. Hun levens spelen zich in alle opzichten af in een vacuüm. Rush weet die onwezenlijke sfeer heel onnadrukkelijk op te roepen. Zo geeft hij zijn verhalen een voortdurend voelbare, onderhuidse spanning mee, die hij vervolgens naar zulke verrassende apotheoses leidt, dat ik daar, terwille van toekomstige lezers, maar liever cryptisch over blijf. Ondertussen registreert hij, op niet zelden ironische toon, de ontregeling van de witmannen. Neem het geval Carl, de ‘held’ uit ‘Officiële Amerikanen’, die elke nacht uit zijn slaap wordt gehouden door de blaffende honden van zijn buurman. Een fysieke en mentale uitputtingsslag waar zowel zijn werk als zijn privé-leven onder lijden. Vele manieren om de honden het zwijgen op te leggen passeren de revue in zijn steeds overspannener geest. Ten einde raad onderwerpt hij zich ten slotte aan de hem imponerende rituelen van een toverdokter, die achteraf een charlatan blijkt te zijn. De behandeling heeft een heftige koortsaanval tot gevolg. In paniek grijpt Carl terug op de ‘zekerheid’ van zijn voorraadje westerse antibiotica. Zijn zelfmedicatie heeft een averechts effect. Het is louter de ironie van het lot die hem toch nog gedeeltelijk verlost van het probleem van de honden.

Frank, uit het even spannende als ontroerende slotverhaal ‘Alleen in Afrika’, is een van de zeldzame blanken die overeind blijft zonder zijn integriteit te verliezen, al lukt het hem op het nippertje en uitsluitend dankzij het weergaloze optreden van een zwart meisje. Terwijl zijn vrouw op vakantie is, zit hij zich op een avond te bedrinken als de zestienjarige bediende van een van zijn buren aan de keukendeur verschijnt. Moitse, een schoonheid, op wie ook de lezer al gauw tot over zijn oren verliefd raakt. Ze biedt zich aan als kokkin, maar maakt tegelijkertijd geen geheim van haar wellustig verlangen (‘haar kinderversie van wellustigheid’). Frank weet zich geen raad met deze compromitterende situatie. Koortsachtig is hij met zichzelf in beraad. Haar betovering is onweerstaanbaar, maar hij is bang voor ontdekking, hij probeert met zijn geweten in het reine te komen, hij wil geen schoft zijn. ‘Hij was degene die werd verondersteld de leiding te hebben’ - als blanke, als man, als volwassene tegenover een kind -, maar van meet af aan is het Moitse die het initiatief neemt. Steeds opnieuw weet zij hem (en de lezer) te verrassen met haar volkomen vanzelfsprekende, doortastende optreden. Wanneer zijn puriteinse buurman onraad ruikt en zich toegang verschaft tot Franks huis, ziet deze zijn wereld al instorten, maar Moitse weet de situatie met een geniale zet te redden. Om vervolgens - alsof het zo nog niet genoeg is - haar college levenskunst te vervolmaken met een even verrassend als vanzelfsprekend als voluptueus gebaar. Een slot om bij te smelten.

■