Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Ten prooi aan een moeilijk grijpbaar kwaad
De menselijke weerwolf van Axel Sandemose

De weerwolf door Axel Sandemose Vertaling Gerard Cruys Uitgever: Meulenhoff, 529 p., f 59,50

Atte Jongstra

‘Niet dan met een glimlach spreekt men tegenwoordig nog van weerwolven, en meent dat van alle sprookjes, dit een van de ongerijmdste en onbeduidendste geweest is.’ Deze woorden uit de inleiding van een boekje uit 1869 met de titel Legenden en wonderverhalen mogen tegenwoordig voorde hand lijken te liggen, de weerwolflegende kwam al bij de Grieken en Scythen voor en is taaier dan de negentiende-eeuwse inleider moet hebben gedacht. Het weerwolfverhaal leefde ook in het Nederland van de vorige eeuw nog. Althans als we Nieuwenhuis Woordenboek voor Kunsten en wetenschappen mogen geloven, dat in 1844 nog schreef dat in de Betuwe ‘de hutbewoners de Weerwolven meer dan eenig ander wild dier duchten.’ En in Der Werwolf. Beitrage zur Sagengeschichte, een studie uit 1862, schrijft Wilhelm Hertz dat in Scandinavië het (bij)geloof in weerwolven nog steeds leeft, ook al hoeft de gedaante die de mens aanneemt bij het bedrijven van ‘onmenselijkheden’ niet per se die van een wolf te zijn. In sommige Noorse sagen verandert de mens in een beer, ook al blijft men in zo'n geval van een ‘varulf’ spreken.

Als bewijs hoe taai de weerwolflegende is mag alleen al Axel Sandemoses roman Varulven uit 1985 dienen, die door Gerard Cruys in het Nederlands werd vertaald. Sandemose verwijst trouwens ook zelf naar de verhaaltraditie: de titel van Wilhelm Hertz die ik al noemde geeft hij zelf, en in zijn roman nam hij er citaten uit over.

De weerwolf is Sandemoses laatste geslaagde roman. Hij schreef nog een vervolg, maar dat is er slechts een schaduw van. Veel elementen in De weerwolf zijn al in eerder werk te vinden. De verhalenbundel uit 1936 Vi pynter oss med horn (Wij tooien ons met horens) bevatte al veel bijgeloof in heidense gevoelens; een geheimzinnige moord als in De Weerwolf vinden we ook in Alice Atkinson og hennes elskere (Alice Atkinson en haar minnaars, 1949); en elementen uit de detectiveroman zijn op veel plaatsen in Sandemoses werk terug te vinden.

In De weerwolf wordt niet aan het bestaan van dit mythologische ondier getwijfeld, al kun je in eerste instantie de omschrijving die een van de hoofdpersonen, de schrijver Erling Vik, formuleert nauwelijks meer bijgeloof noemen. De weerwolf is voor hem een beeldspraak voor de gevallen mens, en kan in alle mogelijke verschijningen opduiken. Ter illustratie citeert Erling Vik uit Hertz' Der Werwolf: ‘Zo werd de weerwolf in duistere poëtische symboliek het beeld van het dierlijk demonische in de mensennatuur, de onvervangbare, aan alles vijandige zelfzucht, die vroegere en moderne pessimisten de harde spreuk in de mond gaf: homo homini lupus.’

Gemeenschappelijke liefde

Van ‘duistere poëtische symboliek’, vooropgesteld, is in De weerwolf geen sprake. Sandemoses stijl mag dan stroef zijn - ik geloof tenminste niet dat we dat de vertaler in de schoenen mogen schuiven - hij schrijft helder. Maar optimistisch is zijn mensbeeld geenszins.

‘Goed’ en ‘fout’ spelen een grote rol in het leven van vrijwel alle personages in De weerwolf. Erling Vik, zijn vriend Jan Venhaug en hun gemeenschappelijke liefde Felicia Ormsund (Jan en Felicia zijn getrouwd) hebben alle drie een rol gespeeld in het verzet tegen de Duitse bezetters van Noorwegen in de Tweede Wereldoorlog; alle drie hebben ze een liquidatie van een collaborateur op hun geweten. Met het gewelddadige in hen lijkt Jan nog het meest in het reine te zijn gekomen. Erling Vik denkt dat hij ‘de weerwolf in hem heeft overwonnen’, ondertussen is hij ernstig aan de drank en sleept hij zichzelf van het ene naar het andere delirium. En Felicia heeft in ieder geval nog niet met haar weerwolf afgerekend. Zij speelt een merkwaardig spel met de man die ze als personificatie van het ondier beschouwt en die in haar dromen ook met handen als wolfsklauwen verschijnt: de kweker Tor Anderssen. Felicia loopt, sinds ze weet vanachter een luchtrooster door de kweker te worden bespied, naakt in de broeikas achter het huis rond. Over het ‘goede’ of ‘foute’ in Tor Anderssen blijft onzekerheid bestaan. Hij mag dan deel hebben genomen aan het verzet, over zijn motieven laat Sandemose weinig illusies: als Anderssen niet aan het begin van de oorlog door een groepje dronken Duitsers was beledigd had hij zich misschien bij hen aangesloten.

Fout in de zin van onsympathiek zijn de hoofdpersonen in De weerwolf nergens, integendeel. Erling mag dan veel drinken, het is een intelligente man waarmee Axel Sandemose het ook zelf goed lijkt te kunnen vinden; Felicia is een slimme, aantrekkelijke vrouw en Jan is een praktisch ingestelde, wat zwijgzame noorderling zoals ik die graag in mijn vriendenkring zou aantreffen. Wel onsympathiek zijn twee mensen die plotseling in Erlings omgeving opduiken, maar Sandemose beschrijft hun achtergronden met zoveel mededogen dat je hun beider fout zijn in de oorlog wel kunt begrijpen. Erling is trouwens ook van mening dat je ‘quis-

vervolg op pagina 15