Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Een misantropische grappenmaker
Jonathan Swift en zijn angst voor het lichamelijke

Jonathan Swift, a hypocrite reversed A Critical Biography door David Nokes Uitgever: Oxford University Press Importeur Van Ditmar, f 29,25

Dirk Bergvelt

Jonathan Swift hield niet van kinderen. In 1696 schreef hij, nog geen dertig jaar oud, een lijst met voornemens voor zijn oude dag. De angst om zijn waardigheid te verliezen bracht hem tot leefregels als ‘geen jonge vrouw trouwen... niet vergeten je te wassen... geen zwak krijgen voorkinderen’. Kinderen hadden voor hem te maken met zwak, vies, belachelijk. Aan Swift heeft het dan ook niet gelegen dat Gullivers reizen voor de jeugd werd bewerkt. Michael Foot, nog niet zo lang geleden leider van de Engelse socialisten, noemde deze satire een handboek voor politici. Dat zou de auteur wel hebben aangesproken. Het praktische nut van zijn inzichten is echter twijfelachtig. In ieder geval kon Foot daarmee Margaret Thatcher niet verslaan en liep Swifts eigen carrière uit op een teleurstelling.

Swift werd naar eigen zeggen bewogen door ‘wraak, nijd, afgunst en haat’. Andere mensen zijn volgens hem net zo, maar ze verschuilen zich achter een ergerlijke hypocrisie. Swifts bezwaren tegen de menselijke soort geven een beeld van zijn maatschappelijke positie. Hij stoorde zich aan het gehuichel in de Engelse society, waarin hij een marginale Ier bleef. Aan de andere kant beschimpte hij lager geklasseerden als lui en stompzinnig. Hij ging tekeer tegen zijn knechten en tegen zijn landgenoten en kon niet verdragen dat hij tot hun gezelschap veroordeeld was.

De familie Swift had succesvolle juristen voortgebracht, maar Jonathan hoorde tot een arme tak en kon alleen naar school dankzij de welwillendheid van ooms. Ook gedurende zijn eerste volwassen jaren moest hij het hebben van beschermheren. Een diplomaat in ruste herkende Jonathans talent en droeg veel bij tot zijn ontwikkeling. De jonge man was met die steun niet op zijn gemak, hij bleef zich afhankelijk voelen. Swift zelf vertelt hoe hij als jongen eens een grote vis aan de haak had, die hem toch ontglipte. Dat beschouwde hij als het patroon voor de rest van zijn leven. Steeds het gevoel met lege handen te blijven staan.

Swift was geen toeschouwer die menselijke zwakheden van buitenaf analyseert. Hij wilde vooruit in de wereld en was bereid om te huichelen als dat zou helpen. Zijn stelling was, dat je nu eenmaal moet kruipen om te klimmen. Swift bewoog zich behendig, zij het niet altijd enthousiast, in voorname kringen. Men waardeerde zijn aanwezigheid, want hij was een charmant, geestig en erudiet man. Ook op latere leeftijd was hij nog aantrekkelijk voor vrouwen. In 1712, hij was toen 45 jaar, werd hij in het nauw gebracht door een jonge schoonheid, die zijn avances te serieus opvatte. Gedurende dat jaar was Swift zozeer de hoveling, dat hij meeverhuisde toen het hofleven zich voor de zomer naar Kensington verplaatste. Maar als hij na een avond van kaartspel en conversatie zijn aristocratische gezelschap verliet, moest hij lopend nahr huis (uiteraard meestal door de regen), want een eigen rijtuig was te duur.

Habitueel gekanker

Een tijdlang werkte Swift samen met leidende politici. Hij verzorgde met succes de public relations van de regering Harley, maar de beloning die hij verdiende kwam niet. Steeds als er een aantrekkelijke positie te vergeven was, ging een andere kandidaat voor. Hij werd gefeliciteerd met langverwachte benoemingen en moest dan uitleggen dat het niet was doorgegaan. Dat onrecht past zo mooi bij Swifts levensgevoel, dat je je afvraagt of hij het lot een handje heeft geholpen.

Swifts habituele gekanker had te maken met teleurstellingen in zijn politieke loopbaan. De intensiteit van zijn mensenhaat doet echter vermoeden dat er meer aan de hand was. Swift had morele bezwaren tegen mensen, maar bovenal een afkeer van lichamen. Tegelijk is hij gefascineerd, met een belangstelling voor poep en pies die nu kinderlijk aandoet.

Swifts leven begon weinig voorspoedig. Zijn vader was al dood en zijn moeder had weinig oog voor hem. Zo merkte de jonge weduwe pas na verloop van tijd dat haar baby verdwenen was. Het bleek dat de min, die terugging naar haar familie, hem had meegenomen. Dat kwam zijn moeder goed uit en de min mocht Jonathan voorlopig houden. Mevrouw Swift stuurde hem ook als schooljongen langdurig van huis. Haar zoon zocht de oorzaak van deze geringe belangstelling waarschijnlijk bij zichzelf. Zijn leven lang wantrouwde hij alles wat stinkt en niet voor zichzelf kan zorgen (kinderen, vrouwen, Ieren). Swift is nooit kwaad geworden op zijn moeder, maar over andere vrouwen was hij des te boosaardiger. Ironisch beschrijft Swift de desillusie van de minnaar die zijn geliefde bespiedt (‘Oh Celia, Celia, Celia shits!’). Swift wil er zijn lezers met de neus op drukken dat vrouwelijk schoon een smerige werkelijkheid verbergt. Het is bij Swift vaak dolle pret, maar als je ziet dat hij zelfs in een huwelijksaanzoek moest spreken over hygiëne krijgt zijn obsessie iets treurigs. Niet alleen seksuele intimiteit was een probleem. Swift sloeg ook op de vlucht voor de dood van Stella, de vrouw die misschien het dichtst bij hem stond. Hij meed haar ziekbed en wilde de begrafenis niet bijwonen.

Nokes laat zien dat Swift zowel in zijn privéleven als daarbuiten veel moest missen. Dat maakt de vaak vijandige toon van Swift begrijpelijker. Zijn ironie is een mengsel van agressie en afstandelijkheid. Swift amuseerde zich met grappen ten koste van anderen en met verwarring rond zijn identiteit. In 1708 speelde hij wichelaar om Partridge, de schrijver van een populaire almanak, belachelijk te maken. Hierbij bleek voor het eerst Swifts vermogen om greep te krijgen op het grote publiek. Het pamflet waarin hij de dood voorspelde van deze astroloog (en van andere mensen die Swift niet aanstonden) werd het gesprek van de dag. Men ging zelfs geloven dat de man inderdaad op het aangezegde uur overleed. Partridge stond machteloos tegenover Swifts verbale geweld. Naar hem werd niet meer geluisterd. Voor Swift was zijn succes een bewijs te meer van de menselijke domheid.

Over Swift bestaat de indruk dat hij een vrijdenker was en een bestrijder van de gevestigde orde. Zelf noemde hij zich op zijn grafsteen een kampioen van de vrijheid. Gullivers reizen publiceerde hij anoniem uit angst dat men in de satire een onaanvaardbare politieke stellingname zou lezen of bezwaar maken tegen onzedelijke passages. Oppositioneel was Swift verder als woordvoerder van het Ierse verzet tegen de uitbuiting door de Engelsen. Ook schreef Swift een handboek voor de guerilla van het personeel tegen hun meesters. In zijn Aanwijzingen voor bedienden is te lezen hoe de knecht de vrouw des huizes voor schut kan zetten door op het juiste moment haar po te voorschijn te halen. Dat is de anarchie van de klucht. In werkelijkheid was Swift niet altijd een vrijbuiter. Ondanks zijn successen als schrijver moest Swift zijn brood verdienen met een ambt in de Anglicaanse kerk. Nokes heeft bij Swift geen godsdienstigheid kunnen ontdekken, wel cynisme. Op zijn ironische momenten betoogde Swift dat het christendom maatschappelijk nuttig is, juist als niemand er meer in gelooft. Maar zodra Swift in de rol van geestelijke stapte, maakte zijn lichtvoetigheid plaats voor een kille autoritaire opstelling. Hij preekte om mensen te doordringen van hun plicht (hard werken, niet klagen). Wie het arm heeft, moet de schuld bij zichzelf zoeken. Naastenliefde is niet besteed aan negenennegentig van de honderd bedelaars, die hun lot aan zichzelf te wijten hebben. Dat lijkt op spot met de christelijke leer, maar Swift meende het letterlijk. Even serieus wilde hij bedelaars verplichten een genummerd insigne te dragen dat hun plaats van herkomst aangaf. Dit, gekoppeld aan een reisverbod, moest Dublin bevrijden van het uitschot van andere streken.

Jonalhan Swift

Onder curatele

Swift schreef een Bescheiden suggestie voor het oplossen van de Ierse armoede. Dat pamflet is te kwaadaardig om thuis te horen in het oeuvre van een predikant. Uitgangspunt is de constatering dat een belangrijk deel van de bevolking het land alleen maar tot last is. Dat geldt vooral voor kinderen van de armen. Swift heeft bedacht hoe zij zich nuttig kunnen maken. Hij stelt voor om het jongste deel van de bevolking op te eten. Een simpele en makkelijke oplossing, ‘waartegen Engeland geen bezwaar kan hebben’. Toegegeven, kinderen eten is kapitaalvernietiging. Maar Swift wijst erop dat een peuter van één jaar al bijzonder smakelijk is en geschikt om te gebruiken in tal van gerechten (hij geeft geen recepten). Het probleem dat Swift op deze manier onder de aandacht bracht was overigens zeer reëel. Tijdens de hongersnood van 1739-1741 stierf twintig procent van de Ieren. Die kinderen gingen dus toch wel dood.

Swifts bange voorgevoelens over een vernederende oude dag werden bewaarheid. De cirkel sloot zich. Als vijfenzeventigjarige kon hij zichzelf niet langer verzorgen. Hij takelde geestelijk af en werd onder curatele geplaatst. Zo overleefde zijn lichaam hem nog drie jaar. Maar dat was niet helemaal het einde. Tot de dag van vandaag houden liefhebbers en academische specialisten zich bezig met het leven en werk van Swift. Nokes laat zien dat die belangstelling terecht is. Hij begint met een motto van Swift zelf: ‘When I am reading a book, whether wise or silly, it seemeth to me to be alive and talking to me.’ Dat is heel toepasselijk want het boek van Nokes spreekt en Swift klinkt nog alsof hij bij je in de kamer zit.

■