Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Rouwen om een onbenoembaar Iets
Julia Kristeva en de bronnen der melancholie

Julia Kristeva is een Franse schrijfster, maar niet van romans. Haar reputatie is gebaseerd op een reeks boeken op het gebied van de taal, de semiotiek (tekenleer) en China. Zij behoorde tot de groep rond het tijdschrift Tel Quel. Drie jaar geleden schreef ze een boek waarin ze ook haar psychoanalytische achtergrond aan wendde: Histoires d'amour, een geschiedenis van de liefde vanuit het oogpunt van een vrouw. Haar nieuwe boek handelt over melancholie en depressie aan de hand van literatuur en schilderkunst.

Soleil Noir Dépression et mélancolie door Julia Kristeva Uitgeverij: Gallimard, 267 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 36,25

Mels de Jong

‘Depressies genezen ze tegenwoordig met een nieuw middel, tofranil, onthoud dat. (...) Wanneer een arme drommel een melancholie krijgt, omdat zijn schoonvader overleden is zonder hem een rooie duit na te laten, helpt tofranil niet. Er mag geen aanleiding zijn.’ Dit schreef Vestdijk in een brief aan zijn uitgever Geert Lubberhuizen. Het geeft aardig aan hoe men in de psychiatrie gedurende lange tijd over een mogelijk onderscheidend criterium voor depressies heeft gedacht, namelijk het al of niet bestaan van een aanwijsbare oorzaak. In het ene geval spreekt men van een reactieve, in het andere van een endogene depressie. De endogene depressie, die zou ontstaan zonder aanleiding, lijkt constitutioneel verankerd te zijn, wat ook al blijkt door het cyclische optreden dat in een bepaalde variant nog wordt voorafgegaan door een manische fase. Verbetering is hier mogelijk door toediening van medicijnen of psychofarmaca waarvan Vestdijk er een noemde. Deze compenseren op de een of andere wijze een tekort aan bepaalde neurotransmitters in de hersenen, dat bij depressiepatiënten wordt aangetroffen. Bij een reactieve depressie daarentegen zal men in eerste instantie zijn toevlucht nemen tot psychotherapie.

Helaas is de werkelijkheid weer eens minder duidelijk dan het bovenstaande verhaal zou doen vermoeden. Vestdijk heeft ooit, sprekend over de Ina Damman-periode, tegen Nol Gregoor gezegd: ‘Nee, het is van enorme invloed geweest. Het heeft ook de depressiviteit, die ik in aanleg al wel had, nog aanmerkelijk vergroot.’ Toch een bijkomende invloed van buitenaf dus, en als we de geschiedenis van zijn latere regelmatig terugkerende depressies volgen dan blijken zulke externe factoren wel vaker aanwijsbaar. De Amerikaanse psycholoog Martin Seligman heeft bovendien in een experiment bij ratten aangetoond dat een bedreigende situatie waaruit geen ontsnapping mogelijk is leidt tot een gedrag dat nog het meeste lijkt op depressie. Hij noemde het ‘aangeleerde hulpeloosheid’ en zag er een model in voor de menselijke vorm van depressie. Ook in zijn experiment is sprake van een duidelijk aantoonbare externe oorzaak, maar niettemin leidde het toch tot een tekort aan een neurotransmitter in de hersenen, weliswaar niet blijvend, maar in dezelfde situatie weer gemakkelijk te activeren. Volgens Seligman ontstaat een depressie in die situaties waar een controle over de omgeving ontbreekt.

Kindkoninkje

In het lange eerste hoofdstuk van haar boek Soleil noir, dépression et mélancolie gaat Julia Kristeva zeer uitvoerig in op het ontstaan en de ‘aangeleerde hulpeloosheid’, maar als analytica uit de school van Lacan is zij toch in de eerste plaats geïnteresseerd in de dieptepsychologische oorsprongen. En dan vervaagt elk onderscheid, want in beginsel draagt ieder mens de mogelijkheid in zich tot het ontwikkelen van een depressie. Het beslissend moment is namelijk het geboren worden, dat een scheiding be tekent met de moeder. In haar woorden: ‘Het kindkoninkje wordt onherstelbaar verdrietig nog voordat het zijn eerste woorden heeft geuit: dat komt doordat hij zonder kans op terugkeer op een wanhopige wijze van zijn moeder wordt gescheiden, een scheiding die hem er toe aanzet haar, evenals de andere liefdesobjecten, terug te vinden. Aanvankelijk in zijn verbeelding, en vervolgens in de taal.’ Vestdijk zegt, in het begin van Sint Sebastiaan ongeveer hetzelfde: ‘Was hij door de geboorte, die meest alledaagse vorm van kindermoord, aan de wereld gegeven, het spenen - een verfijnder moord - nam hem twee werelden weer af, en de laatste band met het moordvrije, voorwereldlijke leven was doorgesneden.’

Dit vroege verdriet is een narcistische krenking die, door het ontbreken van taal, nog niet gesymboliseerd of benoemd kan worden. Het komt als het ware in de plaats van het object waaraan het zich hecht. De narcistische depressief rouwt daarom ook niet om een verloren Object, maar om een onnoembaar Iets of Ding (Chose), in de Heideggeriaanse betekenis van het woord. De dood door zelfmoord die bij depressieven geen zeldzaamheid is, moet dan ook niet worden opgevat als een verkapte oorlogvoering, maar als een hereniging met het oerverdriet, en door haar met een onmogelijke liefde die nooit bereikt kon worden en altijd elders was. En ook hier denken we weer aan Vestdijk, aan de prachtige laatste zin uit Ina Damman: ‘Maar zijn voeten raakten zwaar de aarde, zwaar en knarsend op het kiezel, alsof zij het alleen hadden te bepalen hoe onwankelbaar trouw hij blijven zou aan iets dat hij verloren had, - aan iets dat hij nooit had bezeten.’ En nooit zou kunnen bezitten mag men er aan toevoegen, want natuurlijk brengt de scheiding van Ina Damman, die even als substituut, als hechtplaats voor zijn gevoelens had kunnen fungeren, hem weer terug naar het oorspronkelijke verdriet om een scheiding die onkenbaar was en daarom onverwerkt bleef. De universaliteit van dit gevoel ziet Vestdijk heel goed in, als hij aan Theun de Vries schrijft: ‘Mijn hele “kunstenaarschap” gaat b.v. regelrecht terug op de Ina Damman-ervaring, d.i. de Beatrice-ervaring, d.i. de Orpheus-ervaring, - d.w.z. een ervaring die aan geen enkele maatschappijvorm gebonden is.’

Julia Kristeva

De agressie ten gevolge van de narcistische krenking die zich door een principiële ontoegankelijkheid van een extern object of door een identificatie daarmee, op zichzelf richt, ligt ten grondslag aan de depressie. Men ontkomt er slechts aan, als men het verlies van de moeder ongedaan weet te maken door een geërotiseerd gevoel op een ander te richten. Jongens hebben het hierbij gemakkelijker, meent Kristeva, omdat zij slechts een substituut van hetzelfde geslacht als de moeder hoeven te zoeken. De heteroseksuele vrouw daarentegen moet een extra intellectuele inspanning verrichten om iemand van het Andere geslacht tot erotisch object te maken. De vroege rijpheid van het meisje, alsmede haar betere lagere-schoolresultaten getuigen volgens Kristeva van deze grotere inspanning. Het lijkt mij rijkelijk vergezocht, maar ik heb ook niet direct argumenten bij de hand om het te weerleggen. Feit is wel, dat depressies ongeveer twee maal zo vaak bij vrouwen voorkomen als bij mannen, maar daarbij moet wel bedacht worden, dat mannen over het algemeen hun depressie plegen te verdrinken in alcohol. Bij hen is het percentage alcoholici weer groter.

Geestelijke activiteit

Tot zover volgt Kristeva de voetstappen van Freud, maar zij nadert weer tot Lacan, als zij grote nadruk gaat leggen op het psychische voorstellingsvermogen van de mens en op de taal. Deze mogelijkheden van de mens stellen hem in staat via symboolvorming betekenis te geven aan zijn verlies. Hij ontkent het daarmee als het ware, want hij heeft het verloren object, de moeder, teruggevonden in symbolische gedaante. De depressieve mens is hiertoe niet in staat. Hij ontkent de ontkenning, en blijft treurend en nostalgisch verbonden met het verlies waar hij maar geen afstand van kan doen. In perioden van depressie gaat de helende werking van de taal aan hem voorbij. De woorden blijven leeg en zonder zin. Hoezeer niettemin geestelijke activiteit een therapeutische betekenis kan hebben, blijkt ook al uit een brief van Belle van Zuylen, waar zij schrijft: ‘Men weet niet dat ik vaak lijd aan ernstige zwaarmoedigheid, en uitsluitend gezond blijf, om niet te zeggen in leven blijf, door mijn geest onafgebroken bezig te houden.’

Indien het symbolische vermogen van de mens een werkzaam antidepressivum is, dan moeten kunstenaars, de erkende meesters op dit terrein, bij uitstek in staat zijn het hoofd te bieden aan de depressie. Maar het kan natuurlijk ook zijn, dat zij, door een grote gevoeligheid, wel gedwongen waren krachtige wapens te ontwikkelen. Het laatste lijkt het waarschijnlijkste. In ieder geval wijdt Kristeva, na haar theoretische uiteenzettingen, de rest van haar boek aan een beschrijving van de wijze waarop een aantal kunstenaars in hun werk met de depressie geconfronteerd werd. Het is ongetwijfeld het boeiendste en leesbaarste gedeelte van het boek, want hoewel zij zich qua ideeën ophoudt ongeveer halverwege tussen Freud en Lacan, neigt zij in haar stijl helaas toch eerder naar de laatstgenoemde. En opvallend is dat de spreekwoordelijke Gallische helderheid en Germaanse duisterheid bij Lacan en Freud op merkwaardige wijze stuivertje wisselen.

Als eerste voorbeeld behandelt Kristeva de dode Christus van Holbein, waarover Dostojevski ook al heeft geschreven dat een mens, kijkend naar dit schilderij, zijn geloof zou kunnen verliezen. Het levert inderdaad een treffende illustratie bij de woorden van Jezus: ‘Heer. Heer, waarom hebt Gij mij verlaten?’ De verwachting van een aanstaande herrijzenis en vergeving die de meeste schilderijen over dit onderwerp kenmerkt, ontbreekt hier volledig. Jezus is maar al te dood, in een volstrekte en troosteloze eenzaamheid. Het melancholische element bestaat hier volgens Kristeva uit een vermenselijking van Jezus' dood: zo kennen wij de dood, maar zo, ontdaan van elke hoop en pathetiek, zouden wij hem het liefst ook ontkennen.

Vervolgens geeft Kristeva een prachtige analyse van El desdichado, een gedicht van Nerval, een van de grote melancholici uit de Franse literatuur. In dit sonnet, waarvan de titel zoiets betekent als de ‘onterfde’, en dat begint met de mooie regel: ‘Je suis le ténébreux, - le veuf, - l'inconsolé’, lijkt het hele thema van de melancholicus te zijn samengevat. De dichter, die zich beroofd weet van een paradijselijke toestand, blijkt niettemin door zijn schrijverschap meester van de situatie, als is het maar binnen de ruimte van het gedicht. Verlies en vervulling gaan hier hand in hand.

Moedeloze verveling

Na een hoofdstuk over Dostojevski, waarin de figuur van Raskolnikov centraal staat, besluit Kristeva met een overtuigend essay gewijd aan Marguerite Duras, dat samengevat kan worden met de zin uit L'amant: ‘Ik ben gek geworden bij mijn volle verstand.’ Van de katharistische werking die het schrijverschap bij Nerval nog kon hebben, blijkt hier niets meer. Zij beschrijft de depressie op een wijze die ontsnapping onmogelijk maakt. Haar personages zijn zich bewust van een onnoembaar verdriet en beleven in hun relaties als het ware alweer de toekomstige scheiding. Heel mooi blijkt dat in Hiroshima mon amour, waar de vrouwelijke hoofdpersoon een verhouding heeft met een overlevende van Hiroshima, kort na de oorlog, maar in die verhouding haar liefde voor een gesneuvelde Duitse soldaat opnieuw beleeft, waardoor die dode blijft voortbestaan en tegelijkertijd de liefde voor de Japanner doet verdwijnen. Deze onderlinge betrokkenheid via haar gevoel tussen de beide liefdesobjecten resulteert in iets dat nog het beste kan worden omschreven als een identiteitscrisis.

Het inherente verdriet dat Duras' boeken kenmerkt uit zich vaak in een soort moedeloze verveling, zoals blijkt uit een citaat uit Le ravissement de Lol V. Stein, dat ik ter afsluiting geef: ‘Zij sprak slechts om te zeggen dat het haar onmogelijk was om uit te drukken hoe vervelend het was, en hoe lang, lang het duurde om Lol V. Stein te zijn. Men vroeg haar om haar best te doen. Zij begreep niet waarom, zei zij. De moeilijkheid om ook maar een enkel woord te vinden, leek haar onoverkomelijk. Zij scheen geen enkele verwachting meer te koesteren.’

■