Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Traagheid die aan onbeweeglijkheid grenst
Fernand Braudel, historicus van het dagelijks leven

Beschaving, economie en kapitalisme (15de-18de eeuw) Deel 1: De structuur van het dagelijks leven door Fernand Braudel Vertaling: Roland Fagel en Geurt Rombach Uitgever: Contact, 599 p., f 59,- (gebonden f 79,-)
Vele ideeën over frankrijk Opstellen over geschiedenis & cultuur door H.L. Wesseling Uitgever: Bert Bakker, 363 p., f 34,50

Het ploegen....

F. Braudel, H.L. Wesseling en I. Wallerstein bij de opening van het Fernand Braudel Center in 1976.

Het zaaien...

Chris van der Heijden

Het lijkt paradoxaal maar de eeuw van de vooruitgang, de onze, is tevens de eeuw van het denken in traagheid. Zagen antropologen uit die vorige eeuw van relatieve vooruitgang alom nog een ontwikkeling van primitief naar beschaafd, onze antropologen spreken van weerbarstigheid van oude structuren en gelijkwaardigheid van de moderne rede aan het wilde denken. Meenden psychologen uit een vorige generatie nog dat het mogelijk was het individu van allerlei zieleleed te bevrijden, de huidige psycholoog erkent dat de boeien bijna niet af te schudden zijn en biedt lezer of patiënt dan ook eerder bewustwording dan bevrijding. Geloofden filosofen van weleer nog dat we van het waarneembare feit via de objectieve theorie naar de eeuwige wet konden opklimmen, nu ziet de denker al achter het woord ‘feit’ de schim opduiken die zijn voorganger voorgoed dacht te kunnen uitbannen, de fictie dus. Dit betekent niet dat het ‘niets is geheel waar en zelfs dat niet’ (om het postmodernistisch credo maar even zo samen te vatten, zonder het ‘misschien’ waarmee Multatuli de uitspraak begint) het pleit gewonnen heeft. Het betekent dat intellectuelen zich deze eeuw van duizelingwekkende - technische - sprongen voorwaarts bewust zijn geworden van de traagheid van verandering op fundamentele gebieden. Bij hen geen negentiende-eeuws vooruitgangsoptimisme, evenmin begin twintigste-eeuws cultuurpessimisme, maar brede rivieren die traag door oneindig laagland gaan - en bijna nergens berg of dal.

‘Traagheid’ is ook het sleutelwoord bij Fernand Braudel, zeker in het eerste deel van zijn boek over de Middellandse Zee uit 1949 en in de opening van die ambitieuze wereldgeschiedenis die onlangs onder de titel De structuur van het dagelijks leven in Nederlandse vertaling verscheen. Bij hem in dit eerste deel geen verhaal over de vorming van nationale staten ten koste van eens zelfstandige regio's, over wetenschap die zich uit kluisters van geloof en bijgeloof bevrijdt, over het ontstaan van een nieuwe klasse op nieuwe plekken en binnen een ongekende economische infrastructuur (burgerij, stad, kapitalisme) - om enkele centrale thema's uit de geschiedschrijving van dezelfde periode (1400-1800) te noemen - maar een traagheid die eerder aan onbeweeglijkheid dan verandering grenst. ‘Een personage uit Siegfried et le Limousin van Jean Giraudoux,’ vertelt Braudel in de slotbeschouwing van dit boek, ‘waande zich, 's ochtends vroeg in 1920 door Duitsland rijdend, nog in de tijd van de dertigjarige oorlog. Iedereen kan bij een bocht in de weg of een hoek in de straat zulke tochten terug in de tijd maken. Zelfs in een hoogontwikkelde economie weten de resten van een voorbije tijd taai stand te houden. Ze verdwijnen voor onze ogen, maar traag en nooit op dezelfde wijze.’ Zo is het: Amsterdam op zondagochtend, een willekeurig dorp in Friesland, Midden-Frankrijk of Zuid-Spanje en het gros van de Derde Wereld herinneren voortdurend aan een samenleving die voorbij lijkt maar dat niet is. Het is deze samenleving die Braudel in dit eerste deel beschrijft; het is de doorbraak naar die andere samenleving, de onze, waar het hem in de trilogie Beschaving, economie en kapitalisme (15de-18de eeuw) uiteindelijk om te doen is. Een structuralistische geschiedschrijving? Zeker, maar alleen als ‘structuur’ hier niet verstaan wordt als ‘harde, onveranderlijke, tijdloze kern’, om de formulering van Wesseling te gebruiken die in Vele ideeën over Frankrijk ook een viertal essays over en rond Braudel opgenomen heeft. En sprekend over de discussie tussen structuralisten en historici als Braudel vervolgt hij dan: ‘In plaats van het woord “structuur” af te wijzen (...) maakte hij er zich juist meester van. Zijn voorkeur voor de “longue durée”, de trage onderstroom der geschiedenis, kwam hem hierbij goed van pas. Dat deel van de geschiedenis dat in de Méditerranée nog “l'histoire quasi-immobile” werd genoemd, het domein van de “geografische tijd” dus, werd nu de “structuur” van de historicus. Voor Braudel is de structuur de onverslijtbare, welhaast onbeweeglijke, ondergrond van de geschiedenis, de wereld van de eindeloos trage verandering. Maar men lette op het “quasi” en het “welhaast”, want verandering is er altijd.’ Traagheid dus.

Nieuwsgierigheid

Toch zal een ieder die alleen het register van De structuur van het dagelijks leven bekijkt, vermoeden dat het hier niet om structuur maar een omgevallen kaartenbak gaat. Afrika: meubilair; Amerika: vis en vissen; Amsterdam: Beurs; Arabieren en kamelen; Araukanen; asperges; Athene; Augsburg; Azië: cultuur van de hak. Het zijn enkele van de trefwoorden onder de eerste letter van het alfabet en zo gaat het door. Braudel is inderdaad een ‘historian of everything’ zoals een Engelse collega hem eens noemde maar met dien verstande dat ‘everything’ hier niet staat voor bomen zonder bos maar voor een concept dat als een magneet duizenden en nog eens duizenden feiten naar zich toetrekt. Dit wil aan de andere kant ook weer niet zeggen dat Braudel een rigide theoretisch denker is, iemand die zijn materiaal naar behoefte kortwiekt of uitrekt. ‘Zijn theorie,’ zegt Wesseling, een van de weinige Nederlandse historici die hem van nabij meegemaakt heeft, ‘is (...) vooral een theorie van de praktijk die, afgezien van enkele vrij losse vraagstellingen en hypothesen, pas ontstaan bij het bewerken en overdenken van het materiaal.’ Braudel is een reiziger in de tijd die bij vertrek ongeveer weet waar hij naar toe gaat maar onderweg ontdekt dat de wereld altijd groter en verrassender is dan je thuis kon vermoeden: zo is De structuur van het dagelijks leven ontstaan en zo moet het ook gelezen worden. Als een wereldreis waarop pure nieuwsgierigheid voorlopig belangrijker lijkt dan de bestemming, al is die bestemming er, zoals gezegd, natuurlijk wel degelijk. Het gaat Braudel uiteindelijk om een beschrijving van het ontstaan van onze ‘kapitalistische samenleving’. En die wens koestert hij niet zozeer uit puur historische belangstelling als wel uit engagement met het heden. Talrijk zijn dan ook de verwijzingen naar onze tijd, naar de jaren zeventig met name, waarin het tweede en derde deel van het werk ontstonden en waarin volgens Braudel wellicht een nieuwe kapitalistische orde zijn wortels zal vinden: de crisis die in 1973 begon zou het einde kunnen betekenen van de voorhoedepositie van New York zoals de crisis van 1929 Londen van de eerste plaatst verdrong en eerdere crises Amsterdam. Antwerpen en Venetië wegschoven. In dat geval, impliceert hij, is het des te belangrijker dat we vroegere verschuivingen begrijpen zoals we ook naar het verleden moeten kijken om de industrialisatie van de Derde Wereld in het juiste perspectief te zien of de huidige verhoudingen tussen kapitalistische centra en de periferie op waarde te schatten. Of - om voorlopig bij het thema van dit eerste deel te blijven - oog te krijgen voor de weerstanden tegen een ontwikkeling in kapitalistische richting en voor de bodem waarop deze economische vorm groeit en gegroeid is.

Betrokkenheid op het heden heeft Braudel - in navolging van anderen - zonder twijfel de gedachte aan de hand gedaan zijn studie te openen met het verschijnsel dat meer dan wat ook het verschil aangeeft tussen de twintigste eeuw en het Ancien Régime dat hier zijn onderwerp is: de bevolking. Bij ons is het - om een term van Braudel te gebruiken - aanhoudend vloed. 1,5 miljard mensen rond 1900: 2,5 miljard rond 1950; 5 miljard nu. Destijds werd die vloed aanhoudend afgewisseld door eb: hoge kindersterfte, epidemieën, chronische ondervoeding en hongersnood maakten dat de wereldbevolking lang op eenzelfde peil bleef, om rond 1600 geleidelijk te stijgen en pas anderhalve eeuw later het plafond definitief te doorbreken. Natuurlijk verliep dat proces niet overal gelijk - de bevolking van Afrika bleef waarschijnlijk tot de tweede helft van de vorige eeuw stabiel; de bevolkingstoename in Amerika was het meest spectaculair (van ca. 10 miljoen in 1650 naar 338 miljoen drie eeuwen later); Azië gaf tussen 1650 en 1750 een relatief veel grotere groei te zien dan Europa dat op zijn beurt in de daaropvolgende eeuw weer sterker groeide - maar in zijn geheel genomen zou je kunnen zeggen dat de wereld zich zo'n tweehonderd jaar geleden los begon te maken van het ‘structureel-biologisch patroon’ waaraan het eeuwen en eeuwen onderworpen was geweest. ‘Deze moeizame en wonderbaarlijke bevolkingsgroei was een triomf (...) en had veel gevolgen.’ Zo eindigt Braudel het eerste hoofdstuk, met een duidelijke knipoog naar het eind van het boek en de twee volgende delen van de trilogie.

In de volgende hoofdstukken past hij telkens min of meer hetzelfde procédé toe: eerst beschrijft hij aspecten van dat structureel-biologische patroon, van die bijna onveranderlijke, trage samenleving, dan stipt hij de doorbraak aan. Achtereenvolgens behandelt hij zo drank en voedsel, huisvesting en kleding, techniek en uiteindelijk als een soort proloog op deel 2 en 3 de ruilmiddelen (geld, krediet) en de steden. Zo verhaalt hij uitgebreid over de drie gewassen die het aanzien van respectievelijk Europa, Amerika en Azië bepaald hebben: tarwe, maïs en rijst. Het duurde lang voordat deze voedingsmiddelen buiten het land van oorsprong bekend werden: de maïs natuurlijk pas na de ontdekking van Amerika evenals de aardappel - afkomstig uit het Andes-gebergte. Het is

[Vervolg op pagina 10]