Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Bizar, demonisch en esthetisch uit protest
De hernieuwde belangstelling voor de negentiende-eeuwse decadentie

Wat de reden is voor de oplevende belangstelling voor de negentiende-eeuwse culturele en literaire stroming die bekend staat als het decadentisme is iets voor discussiegroepjes, het aantal boeken dat er de laaste jaren over is geschreven spreekt voor zich. In Nederland verscheen onlangs het boek Decadentie en literatuur van Jaap Goedegebuure (Arbeiderspers, Synthese-reeks, f 24,50), in Duitsland het als standaardwerk beschouwde Die literarische Décadence um 1900 van Wolfdietrich Rasch (C.H. Beek, f 65,60). Wat hebben Baudelaire, Huysmans, Thomas Mann, Flaubert, Schnitzler, Leopold, Couperus, Schopenhauer, Oscar Wilde gemeen? Wil Rouleaux bespreekt het boek van Rasch, Dick van Halsema op pagina 6 en 7 het boek van Goedegebuure.

Wil Rouleaux

De decadentie leeft weer! Na een lange periode waarin deze meest esthetische der stromingen in literatuur en kunst vrijwel taboe leek, namelijk in de woelige jaren zestig en zeventig, heeft ze recentelijk een opmerkelijke wederopstanding beleefd. Zelfs in ons eigen land, waar de decadentie eigenlijk nooit wortel heeft geschoten, en waar een bewust tentoongespreide esthetiek eertijds net zo curieus moet zijn geweest als laten we zeggen tegenwoordig een dandy in de DDR, verschenen er de laatste jaren veel heruitgaven van fin de siècle-schrijvers; theoretisch gesecondeerd door mono- en biografieën alsmede door een enkele heuse studie als Goedegebuures Decadentie en literatuur.

Grootschaliger was en is ondertussen de aanpak in wat bijna een eeuw geleden de centra van de Europese decadentie waren, namelijk Parijs en Wenen. De tentoonstelling Traum und Wirklichkeit over de Weense cultuur van het fin de siècle trok in beide steden enkele jaren geleden honderdduizenden bezoekers; het Duitse en Franse literaire erfgoed uit die tijd werd, zo al niet voorradig in prachtbanden, opnieuw royaal uitgegeven. En omdat de germanistiek en de romanistiek altijd al volwassen wetenschappen zijn geweest, heeft het in die landen aan zogeheten secundaire literatuur over de decadentie eigenlijk nooit ontbroken.

Een van de fraaiste boeken die mij wat dit laatste betreft ooit onder ogen kwamen verscheen in Duitsland: Wolfdietrich Rasch' Die literarische Décadence um 1900. Rasch, die kort voor het verschijnen van dit boek op 83-jarige leeftijd stierf, was lange tijd professor in de literatuurwetenschap te Munster en had behalve als stilist een naam op te houden als kenner van de fin de siècle-literatuur. Zijn laatste boek is een studie over de Europese literatuur rond 1900 waarbij de nadruk ligt op de Duitstalige schrijvers. Rasch' eminente studie, die ongetwijfeld een standaardwerk gaat worden op het onderhavige gebied, valt in twee delen uiteen. In het eerste deel behandelt Rasch vijftien verschillende motieven die in de decadente literatuur frequent voorkomen. Hiertoe behoren vanzelfsprekend het estheticisme en de sensibiliteit, ziekte en isolement, net zo goed als de eerder grondig onderzochte (door Octavio Praz natuurlijk) bizarre erotiek en demonie. Rasch behandelt daarnaast echter ook minder voor de hand liggende motieven als de frequente aanwezigheid in veel decadente literatuur van goochelaars en andere rondtrekkende artiesten, of de identiteit die er bestaat tussen leven en dood - het laatste als centraal thema van de late Rilke - dat echter eveneens opvallend aanwezig is bij veel anderen tond 1900. In het tweede deel van zijn boek analyseert Rasch het werk van negen schrijvers. Goethe geldt, nogal verrassend, met zijn Venetianische Epigramme (1790) voor Rasch als voorloper van de decadente beweging en tevens als bewijs voor de stelling dat de stroming eigenlijk van alle tijden is. Baudelaire en Flaubert vormen de onbetwiste wegbereiders van de negentiende eeuwse decadentie, en de analyse die Rasch wijdt aan Madame Bovary is zo inspirerend en aanstekelijk dat ze voor mij aanleiding was om deze roman te gaan herlezen, vervolgens komen de grote Duitstalige fin de siècle-schrijvers aan bod: Thomas Mann, Rilke, Schnitzler en Hofmannsthal uiteraard. Maar ruimschoots aandacht krijgen ook Stefan George, Heinrich Mann en de bij velen waarschijnlijk niet zo bekende Eduard von Keyserling.

Protestbeweging

Het begrip decadentie had, zoals Rasch in het eerste deel van zijn studie aantoont, gedurende lange tijd van de negentiende eeuw een sterk negatieve lading. Dit was vooral te wijten aan de academische vertegenwoordigers van de klassieke esthetica, die de opkomende nieuwe stroming categorisch afwezen. In Frankrijk, de bakermat van de moderne decadentie, polemiseerde rond 1860 Baudelaire tegen hen - vooral tegen de invloedrijke criticus Pontmartin -, en hij deed dat met zoveel verve dat zeker in kritische kringen het begrip gaandeweg waardevrij gebruikt kon worden. (Dat er anderzijds ook in de twintigste eeuw soms nog moraliserend over decadentie werd gesproken bewijzen de door Rasch geciteerde reacties na het verschijnen in 1901 van Thomas Manns Buddenbrooks.)

Fernand Knopf: Mon coeur pleure d'auirefois

De decadentie was allereerst een protestbeweging, niet alleen tegen de naturalisten en hun poging het leven zo natuurgetrouw mogelijk af te beelden - hetgeen uiteraard vragen om lelijkheid was - maar zeker ook tegen de burgerlijke maatschappij wier normen en waarden radicaal werden afgewezen. Daarnaast, of eigenlijk daarmee samenhangend, wezen de theoretici onder de decadenten op de winstgevende kanten van de nieuwe stroming. Decadentie betekende verval, jazeker, dat werd toegegeven, men hoorde nergens meer bij, kon zich met niemand identificeren, raakte in een isolement. Maar anderzijds ging het verval gepaard met een verhoogde sensibiliteit, verfijning en een artistieke ontwikkeling waardoor op den duur een nieuw, hoger bewustzijn mogelijk zou zijn. Het waren met name de Duitse decadenten, voor negentig procent trouwens uit Oostenrijk afkomstig, die op deze positieve kanten van de beweging wezen. Zij opereerden iets later dan hun Franse collega's, namelijk tussen 1890 en ongeveer 1910, waardoor de distantie en daardoor de mogelijkheid tot theoretiseren iets groter was dan bij Baudelaire, Flaubert en ook Huysmans, die als gezegd de pioniers van de nieuwe stroming waren geweest. Peter Altenberg, de Weense feuilletonist, schreef in 1896 in zijn debuut Wie ich es sehe heel treffend: ‘Décadence?! Geburts-Wehen künftiger Entwicklungen.’ Ook Thomas Mann verdedigde op precies dezelfde gronden de decadentie. Zelfs nog in 1947, toen hij in een essay terugkeek op zijn debuutroman Buddenbrooks, brak hij een lans voor de decadentie in de persoon van de ontaarde en gelijktijdig artistiek begaafde jongste telg uit het Lübeckse patriciërsgeslacht: ‘Ohne den Décadent, den kleinen Hanno, wären Menschheit und Gesellschaft seit diluvialen Zeilen um keinen Schritt vorwarts gekommen.’ Waaraan Mann de programmatische zin toevoegt: ‘Es ist die Lebensuntauglichkeit, welche das Leben steigert, denn sie ist dem Geist verbunden.’

Arthur Schopenhauer

Charles Baudelaire

Gustave Flaubert

Arthur Schnitzler

Friedrich Nietzsche

Nietzsches ambivalentie

Thomas Mann en Peter Altenberg waren in hun verhouding tot de decadentie duidelijk beïnvloed door Nietzsche - hetzelfde geldt trouwen voor Hugo von Hofmannsthal en Schnitzleren eigenlijk min of meer voor alle Duitse decadenten. Al in 1878 had Nietzsche, wiens geschriften rond 1900 in Duitstalige cultuurkringen gemeengoed werden, in Menschliches, Allzumenschliches op de positieve kanten van de decadentie gewezen. Onder de titel ‘Veredeling door ontaarding’ wees hij daar op ‘de mogelijkheid tot hogere doelen te komen, doordat ontaarde naturen en, dientengevolge, verzwakkingen en verwondingen van de stabiele kracht voorkomen; juist de zwakkere natuur als de teerdere en fijnere maakt iedere vooruitgang eerst mogelijk.’ Anderzijds wist Nietzsche natuurlijk goed van de schaduwzijde der decadentie: ziekte, isolement, pessimisme, kortom levensvijandigheid, die hij zoals bekend gepersonifieerd zag in Schopenhauer en Wagner. Bijgevolg is Nietzsches verhouding tot de decadentie uiterst ambivalent geweest. Enerzijds voelde hij zich aangetrokken door het psychologische en esthetische raffinement, maar anderzijds wantrouwde hij de morbide kanten van die hele hocus-pocus. In het voorwoord van Der Fall Wagner (1888) schrijft hij: ‘Ich bin so gut wie Wagner das Kind dieser Zeit, will sagen ein Décadent: nur dass ich das begriff, nur dass ich mich dage gen wehrte. Der Philosoph in mir wehrte sich dagegen.’ Ambivalent in hun verhouding tot de decadentie waren ook vrijwel alle Duitse fin de siècle-schrijvers, waaraan de ontstellende invloed van Nietzsche niet vreemd is geweest. Thomas Mann heeft vanaf zijn vroege Tonio Kröger tot en met zijn late Doktor Faustus eigenlijk maar één thema gekend: de fascinatie door de decadentie en de kritiek erop. Hetzelfde geldt in net zo sterke mate voor Hugo von Hofmannsthal en, met enige gradaties, eveneens voor Schnitzler, Altenberg, RiJke e tutti quanti.

Wat zijn nu de kenmerken van het decadente

[Vervolg op pagina 4]