Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 16]

De koloniale hereboeren in Suriname en hun slaven
Het relaas van John Stedman, een 18de-eeuwse huurling

Reize naar Surinamen door John Stedman Uitgever: De Walburg Pers, 176 p., f 59,50

Tessel Pollmann

John Gabriel Stedman schreef in 1792 een spannend, opzienbarend en schokkend boek over Suriname. Daar was hij jaren geweest, om te vechten. Opstandige slaven werden door hem en zijn metgezellen afgestraft en, bij vlucht, achtervolgd. Stedman was daarmee nog geen vriend van de blanke planters. Hij deed zijn werk als huursoldaat, zeker. Maar zijn liefde ging uit naar een slavin, Joanna Kruythof, dochter van een blanke vader en een zwarte moeder. Over zijn grote liefde, het kind dat hij bij haar krijgt, zijn krijgstochten, de wreedaardigheden van de planterskaste, de martelingen uitgedacht door de plantersvrouwen, de seksuele jaloezie en de onwil van de planter de zwarten te kerstenen gaan de beroemdste passages uit dit boek. Want beroemd is het boek - geen enkele in West-Indië geïnteresseerde kan er buiten. Een herdruk van de Nederlandse editie van 1799 is, hoewel drastisch ingekort, dan ook meer dan welkom. De fraaie achttiende-eeuwse illustraties in kleur maken dit boek, waarvan de publikatie financieel mogelijk werd gemaakt door Suralco, tot een heel bijzondere uitgave. De lezer haaste zich dan ook naar de boekwinkel; nu het steeds slechter gaat met Suriname en Suralco zal deze uitgave wel de laatste zijn in een serie bijzondere herdrukken waarin eerder Voyage à Surinam van Benoit en de Metamorphosis Insectorum Surinamensium van Maria Sibylla Merian verschenen.

John Stedman werd geboren in 1744, in Dendermonde. Zijn vader was een Schot en diende bij de huurtroepen van het Nederlandse staatsleger, Stedman deed als zijn vader: hij werd huurling en hij wilde naar de West. Bij de grote slavenopstand in Berbice (Guyana, toen nog Nederlands, later Engels) in 1763 had hij zijn kans gemist; toen in 1772 in het nabijliggende Suriname er weer slaven opstonden tegen de plantocratie ging hij. Het zou hem berouwd hebben, ware hij niet in Suriname oprecht verliefd geworden op Joanna. De afkomst van Joanna voorspelt al dat deze liefde niet anders dan ongelukkig eindigen kan: Joanna's vader, Kruythof, hield van een slavin, en uit die liefde werd Joanna geboren. De vader wil de moeder vrijkopen, maar het lukt niet. Hij moet toezien hoe ze in de handen van een slavenhouder tewerkgesteld wordt en hij sterft tenslotte krankzinnig van verdriet. Als John Stedman kennismaakt met Joanna is zij slavin: in Suriname waren ook de kinderen van de slaven bezit van de meester. Zij is een stadsslavin, huisbediende dus, en heeft een wat vrijer leven dan de veldslaven; haar meester staat toe in een omgang met Stedman. Er komt zelfs een moment dat beiden kunnen samenwonen, met hun baby, Johnny. De liefde voor Joanna drijft Stedman tot het uiterste: alles wat hij heeft zet hij op het spel om haar vrij te kopen en mee naar Europa te nemen. Maar het lukt hem niet. Hij heeft niet genoeg. Hij kan alleen zijn zoontje vrijkopen, en dat neemt hij dan ook na vijf barre jaren als huurling (hij wordt uiteindelijk kapitein) mee naar Europa. Daar (her)trouwt hij; het kind wordt in zijn nieuwe gezin opgevoed.

Een Surinaamse planter

De liefde voor Joanna maakt Stedman gevoelig voor de mishandeling die hij op zijn tochten door de plantagegebieden ziet. Van zijn hand zijn beroemd geworden ooggetuigenverslagen en beschrijvingen van mishandelingen zoals hij die van anderen hoorde. Het gruwelijke verhaal over de moord op een baby, dat men later in alle handboeken vermeld ziet, is van hem: ‘Mevrouw S. in een open vaartuig, naar haare Plantagie gaande, werd vergezeld van eene Negerin, die haar kind zoog. Deeze vrouw zat vooraan in het vaartuig, het kind schreeuwde en zij kon het niet tot bedaaren krijgen. Mevrouw S.... wien het geschrei van dit onnozel wicht verveelde, gelastte aan haare slavin, om het bij haar te brengen. Zij nam het kind toen bij een arm, hield het onder water, tot dat het verdronken was, en vervolgens wierp zij het in den stroom weg.’ De moeder, wanhopig, wil zich in de rivier verdrinken. De meesteres laat haar redden door de roeiers en tuchtigen vanwege ‘de schade, welke zij, door zig van kant te helpen, aan haar had willen toebrengen.’

Beestachtig

De liefde van Stedman voor Joanna brengt hem ook in conflict met zijn collega's: ze begrijpen niet waarom hij zich druk maakt als hij Joanna niet kopen kan, en ze zeggen tegen hem: ‘Doet als wij. Stedman, zeiden zy, en vreest niets. Indien onze kinderen slaven zyn, men draagt ten minst zorge voor hun; en sterven zy, dan is 't over. Laat alle uwe zuchten in uwen boezem en uw geld in uwen zak te rug keeren, gy zult u er beter by bevinden.’ Geen wonder dat Stedman af en toe verzucht dat de ‘neger’ beter, standvastiger en trouwer is dan de Europeaan. Aan de andere kant maken zijn beschrijvingen helder en duidelijk dat voor de huurling het verschil tussen zwarte slaaf en blanke soldaat lang niet zo groot was als ze ons nu toeschijnt. Onder het bewind van de nogal beestachtige kolonel Fouregeoud worden de soldaten mishandeld, uitgezogen, verwaarloosd, niet uitbetaald en eenvoudigweg prijsgegeven aan klimaat, oerwoud en vijand als dat het beste uitkomt. Matrozen van koopvaardijschepen, zo meldt Stedman nadrukkelijk, hebben het niet minder slecht dan vele slaven: ze moeten goederen stroomopwaarts roeien en hun worden de benen gebroken als de meester ontevreden is. Ze zijn dan wel in naam vrije mannen, maar de meesten van hen zullen Europa nooit meer gezond terugzien. Als ze al ooit terugkeren.

Stedman, met zijn door de liefde gescherpt oog, en aan de andere kant zijn soldatenafkeer van opstandige slaven die hij in de jungle achterna moet, maakt de indruk een evenwichtig waarnemer geweest te zijn. Hij is niet zo'n blankenhater dat hij iedereen even zeer verafschuwt, en hij maakt ook onderscheid tussen de slechte en de, relatief, goede planter. In zijn getuigenissen over de slechte planter valt de slechtheid van een aantal blanke vrouwen op: mevrouw S. komen we nog een keer tegen als ze een mooi meisje laat martelen. Soortgelijke dames zijn er meer. De kolonie, met zijn dubbele moraal, zijn uiterst losse seksuele zeden, de prostitutie, en het verbod aan blank te trouwen met zwart, weert zending en kerstening met alle macht. Dat mogen wij tegenwoordig mooi vinden - zending bederft de authentieke cultuur - maar de planters bedoelden dat allerminst mooi. De zending preekt het huwelijk, en bracht onderwijs. Daarmee bedreigde het de macht van de planter, ook in de seks: de zending keerde zich tegen planters die slavenmeisjes opeisten voor hun bed. Het losse leven van de planter maakte bovendien hun vrouwen, die niet met een slaaf naar bed mochten, jaloers en dus wreed. Veel van de zogenaamde lust tot discrimineren die men de blanke vrouw in de kolonie traditioneel toeschrijft, komt zoals prof. Rudi van Lier uitlegde in zijn boek over Suriname, Samenleving in een grensgebied, van de dubbele moraal: de vrouw mocht niets, de man alles. Dat maakte sommigen van haar onbarmhartiger tegenover vrouwen dan zelfs de mannen.

Marteling van een Samboe-slavin

In ieder portret van de Westindische planters ten slotte vindt men de beschrijving van een typische dag uit het leven van deze hereboer-tirannen. Die beschrijving komt van Stedman en hij is prachtig en bondig. De persoon van de opzichter, op de plantages vaak nog meer gehaat dan de planter zelf, wordt er ook niet in ontzien, als achterbakse dienaar die naar onderen trapt en naar boven likt. Stedman besluit het plantersportret met de klassiek geworden regel: ‘Hij is een Vorst in 't klein, zoo verachtelyk, zoo eigenzinnig, zoo willekeurig heerschende, als er een is.’

■