Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Graven met de pen
Nieuwe gedichten van Seamus Heaney

The Haw Lantern door Seamus Heaney Uitgever: Faber and Faber, 64 p., f 22,80 Importeur: Nilsson & Lamm

Jan van der Vegt

Diogenes maakte naam door overdag met een lantaren naar een mens te zoeken. Seamus Heaney laat in het titelgedicht van zijn nieuwe bundel deze wat grimmige wijsgeer opdoemen achter de tak van een hagedoorn, waaraan nog een enkele bes zit. Dit wrange vruchtje wordt zo een instrument voor scherp onderzoek en de doorn die ernaast groeide geeft de prik die moet zuiveren van verdenking; een oud en een eigentijds beeld zij aan zij:

The wintry haw is burning out of season,
crab of the thorn, a small light for small people,
wanting no more from them but that they keep
the wick of self-respect from dying out,
not having to blind them with illumination.

But sometimes when your breath plumes in the frost
it takes the roaming shape of Diogenes
with his lantern, seeking one just man;
so you end up scrutinized from behind the haw
he holds up at eye-level on its twig,
and you flinch before its bonded pith and stone,
its blood-prick that you wish would test and clear you,
its pecked-at ripeness that scans you, then moves on.

De bes die gewoonlijk iets veel bescheideners symboliseert, krijgt zijn nieuwe functie door de schim van de wijsgeer, maar deze ontstaat uit de adem van degene die onderzocht moet worden. Het is dus een zelfonderzoek.

De bundel is niet voor niets naar dit gedicht genoemd, want ‘The Haw Lantern’ geeft een beeld voor wat een van de sterkste drijfveren van Heaneys dichterschap is. De nieuwe bundel onderscheidt zich echter van eerder werk doordat nu de beschouwelijke kant van dit zelfonderzoek meer op de voorgrond komt. In vorige bundels leverden jeugdherinneringen of Heaneys gretige interesse voor bodemvondsten als veenlijken, hem de metaforen of symbolen die hij kon toepassen op zijn persoonlijke situatie, vooral die van een dichter in een gespleten land. In The Haw Lantern gebeurt vaak het ongekeerde: de situatie met haar problemen is uitgangspunt, de beelden worden erbij gekozen en dan ontstaat er iets als een allegorie.

Heany is een Ierse dichter die in het Engels schrijft. De meeste Ierse dichters doen dat, maar hij lijkt meer dan anderen die tweespalt als pijnlijk te ervaren. Dat wordt vooral duidelijk in vier gedichten die verspreid in de bundel staan, maar die door parallellie in de titels met elkaar verbonden zijn. ‘From the Frontier of Writing’ gaat uit van een bekende ervaring: grenscontrole door zwaar bewapende militairen. Dit wordt een metafoor voor het schrijven, dat voor Heany dus wel heel letterlijk een ‘grenservaring’ is:

So you drive on to the frontier of writing
where it happens again. The guns on tripods:
the sergeant with his on-off mike repeating

data about you, waiting for the squawk of clearance;

Het laatste woord van dit citaat is, evenals ‘to clear’, een sleutelwoord in de bundel; in ‘The Haw Lantern’ was het de ‘blood-prick that you wish would test and clear you’. In het volgende van de vier gedichten. ‘From the Republic of Conscience’ (het stond ook in de vertaalde bundel Mistroostig en thuis) heeft de zuivering plaatsgevonden. Dit gedicht is een pure allegorie, die een land beschrijft waar de eigen Ierse achtergronden de norm zijn om er toegelaten te worden en waarvan de dichter na zijn vertrek de afgezant mag zijn. Maar in ‘From the Land of the Unspoken’ stelt hij daar zijn dilemma tegenover.

Standhouden

Dieper dan een taalverschil of een politiek conflict ligt de tegenstelling tussen de Angelsaksische cultuur met haar logica, maat en helderheid, en de Keltische waarin intuïtie en mystiek zich laten gelden: ‘Our unspoken assumptions have the force / of revelation.’ Naast de cultuur waaruit hij voorkomt, heeft de Angelsaksische haar verlokkingen, die te vergelijken zijn met wat hij in het veel oudere gedicht ‘North’ de ‘unmagical / invitations of Iceland’ noemde. In de situatie van het politieke conflict wordt die tegenstelling tot een dilemma.

Een oplossing, niet voor het politieke conflict maar voor het persoonlijke dilemma, stelt Heaney zich voor in het vierde gedicht over de geografie van zijn dichterschap: ‘From the Canton of Expectation’. Tegenover de aanvaarding van een vernederende bezetting, waarbij men de kinderen liedjes leert zingen in het Iers, waar ze geen woord van begrijpen, een houding die te vergelijken is met die uit de eerste strofe van ‘The Haw Lantern’, stelt hij de doorbraak van een helderheid, waarvoor hij een taalkundige metafoor geeft: standhouden in de indicatief. Het is geen oproep tot politieke actie, maar tot een zelfbewustzijn dat uitstijgt boven het minimum aan zelfrespect en waarin Angelsaksisch en Keltisch verzoend lijken.

De tweespalt die Heaney zo pijnlijk ervaart, bezorgt hem de vrees afzijdig te zijn. Dat loopt als een rode draad door zijn eerdere werk en is de voornaamste impuls tot zelfonderzoek. De beschouwelijke inslag van deze nieuwe bundel zal te maken hebben met de behoefte deze problemen te beheersen. De allegorie is afstandelijker dan het symbool. Het risico dat dit voor de poëzie inhoudt, bezweert hij gemakkelijker door toon en ritme, door een verrassend beeldenspel, door een vakmanschap waarin hij aan de oudere Yeats doet denken.

De wat abstracte kant van The Haw Lantern wordt bovendien in evenwicht gehouden door de sonnettenreeks die in het hart van de bundel staat en die (alweer dat woord) ‘Clearances’ heet. Deze prachtige cyclus is gewijd aan de nagedachtenis van Heaneys moeder. Haar noemt hij in een van de drie inleidende strofen zijn leermeesteres:

She taught me what her uncle once taught her:
How easily the biggest coal block split
If you got the grain and hammer angled right.

Seamus Heaney
david levine

Dat beeld ligt in het verlengde van waar Heaneys poëzie mee begon: de metafoor van het graven, die hij ontleende aan het boerenbedrijf van zijn vader en toepaste op zijn dichterschap: ‘graven met de pen’.

Zeef

Zeven van de acht sonnetten geven glasheldere beelden van zijn moeder, zijn omgang met haar, haar sterven. Maar het eerste sonnet maakt duidelijk dat ‘Clearances’ meer wil zeggen dan de open plekken die een dode achterlaat. Het gedicht vertelt over de steen die een Noordierse overgrootmoeder naar het hoofd kreeg toen zij katholiek was geworden en dus een overloopster naar de andere partij. Die steen werd het erfdeel van de dichter:

Call her ‘The Convert’, ‘The Exogamous Bride’,
Anyhow, it is a genre piece
Inherited on my mother's side
And mine to dispose with now she's gone
Instead of silver and Victorian lace,
The exonerating, exonerated stone.

Nu hij over de steen beschikt, is de dichter vrijgepleit van de verdenking afzijdig te zijn. Dat de steen zelf ook gezuiverd is, wijst misschien op een verzoening naar twee kanten, maar wil niet zeggen dat Heaneys fundamentele dilemma opgelost is. Hij blijft een Engels-Iers dichter, een dichter in een grensgebied waar wapens staan opgesteld: ‘The Frontier of Writing’.

Dreigen conflicten en situaties niet de poëzie te overwoekeren? Ze zijn sterk aanwezig, metaforen en symbolen worden erdoor gevoed, maar ook in dit opzicht geeft Heaney blijk van een perfect gevoel voor evenwicht. Het slotgedicht van de bundel heet ‘The Riddle’, een dubbelzinnige titel die ‘raadsel’ en ‘zeef’ betekent. Er wordt een aantal onbeantwoorde vragen in gesteld, zoals: ‘Which would be better, what sticks or what falls through?/Or does the choice itself create the value?’ ‘Choice’ kan staan voor het zelfonderzoek, voor het stellen van het dilemma. De zeef is een instrument van schifting en in die functie is ze metafoor voor het gedicht. Maar ‘The Riddle’ zegt ook dat het aanvaardbaar moet zijn water in de zeef te dragen: het gedicht moet nutteloos kunnen zijn. Dat is een evenwicht zoals misschien alleen een groot dichter het bereikt: die nutteloosheid in balans met de zware vragen van betrokkenheid en afzijdigheid, van zuivering en schuld.

■