Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 10]

Op zoek naar een denkbeeldig Afrika
Het vijfde deel van de autobiografie van Maya Angelou

All God's Children Need Travelling Shoes door Maya Angelou Uitgever: Virago, 208 p., f 22,80

Louise Fresco

Vlak voor het einde van haar verblijf in Ghana laat Maya Angelou zich door een kennis overhalen om het stadje Keta te bezoeken. Op de weg erheen zit ze in de auto te dommelen tot ze plotseling wakker schrikt en voor zich een brug ziet. Ze raakt in paniek en weigert de brug per auto over te steken, hoewel die er solide uitziet. Als ze te voet veilig de andere kant bereikt, vertelt haar gastheer haar dat deze brug in vroeger tijden berucht was en dat veel mensen hun leven verloren telkens als de brug door een vloed weggespoeld werd. Het is voor Angelou een merkwaardige ervaring, want ze is nog nooit in het gebied geweest en kent het verhaal niet. De gedachte wordt niet uitgesproken, maar ze suggereert dat haar onverklaarbare angst iets te maken heeft met een collectief bewustzijn. Misschien werden haar voorouders wel als slaven uit Keta weggevoerd. Dat gevoel wordt op dramatische wijze bevestigd als Maya Angelou vervolgens in Keta door mensen op straat wordt herkend als een van hun eigen stamgenoten die destijds zo zeer te lijden hadden onder de slavenhandel. Het wordt een ontroerende hereniging, waarbij ze eindelijk voelt dat ze thuis is in Afrika, en dat ondanks eeuwen van vernedering haar volk heeft kunnen overleven.

Maya Angelou is een zwarte Amerikaanse schrijfster die beroemd is geworden om haar meeslepende uitgebreide autobiografie, waarvan All God's Children Need Travelling Shoes het vijfde deel vormt. Centraal in al die boeken staat haar achtergrond als afstammeling van een onderdrukte en uitgebuite minderheid, haar ontdekking van racisme, haar verzet daartegen en haar pogingen om een eigen waardigheid te vinden. Haar leven lijkt in eerste instantie een aaneenschakeling van rampen en onrecht, maar ze weet zich er iedere keer met bewonderenswaardige moed en doorzettingsvermogen doorheen te slaan. Haar ouders scheiden al snel na haar geboorte, in 1928 in St. Louis. Ze wordt verkracht op haar achtste, ze wordt moeder van een zoon op haar zestiende, en omdat ze niet meer dan een paar jaar middelbare school heeft, moet ze de kost verdienen als serveerster en nightclub entertainer. Dat laatste gaat haar zo goed af, dat ze al snel geëngageerd wordt als zangeres en danseres, onder andere in Porgy and Bess. In New York stort ze zich met al haar enthousiasme in het zwarte activisme, en werkt samen met mensen als Martin Luther King en Malcolm X. Ze verslijt de nodige echtgenoten, waaronder een van de leiders van het Zuidafrikaanse ANC. Niets is voor altijd, zegt ze daar zelf over tegen een verslaggever in een recent interview in The Sunday Times: ‘I bring everything I can to a relationship, and, baby. I have a lot of equipment. But if it still fails, then- ... Bye.’

Maya Angelou

All God's Children Need Travelling Shoes is het verhaal van haar verblijf in Ghana, aan het begin van de jaren zestig. Ze strandt in Accra nadat haar zoon daar tijdens een autotochtje ernstig gewond raakt (weer een van die ontelbare rampen die haar overkomt). Al snel wordt ze opgenomen in de gemeenschap van zwarte Amerikaanse immigranten die in groten getale zijn afgekomen op Ghana - het beloofde land van Kwame Nkrumah, de trots van Afrika. Angelou noemt ze de Revolutionist Returnees, getalenteerde, meest jonge mensen die hun diensten kwamen aanbieden en hoopten dat ze juichend binnengehaald zouden worden in het land van hun voorvaderen. Dit moest hun werkelijke thuis worden. ‘Sommigen waren op het vliegveld van Accra aangekomen, in de verwachting dat de douanebeambten hen zouden omhelzen, en dat de taxichauffeurs hen luid toeterend de stad in zouden rijden, waar glimlachende functionarissen hen oprecht ontroerd aan hun borst zouden drukken.’

De geur van slavernij

Maar Afrika blijkt een continent dat zich hen niet herinnert of zich althans de herinnering aan de slavernij niet kan permitteren. De Ghanezen bezien de groep zwarte Amerikanen met wantrouwen. Wie haalt het in zijn hoofd om de vetpotten van het rijkste land ter wereld te verlaten? Die houding wordt nog versterkt als er een aanslag wordt gepleegd op president Nkrumah. De kranten suggereren openlijk dat Amerika zijn zwarte burgers gebruikt om het land geruisloos te infiltreren. Ze worden soms met net zo veel minachting behandeld als in de States, dat de schrijfster zich afvraagt of niet huidskleur, maar ‘the odor of slavery’ een racistische respons oproept. In eerste instantie blijven Angelou en haar vrienden in hun naïveteit hopen dat ze toch het beloofde land hebben gevonden en houden hun gevoel van desillusie voor zich. Ze zoeken met alle macht naar een denkbeeldig Afrika dat, zoals zij zo mooi beschrijft, ‘verdwijnt bij elke directe toenadering, als een regenwoud in een maanloze nacht’. Maar de ‘Revolutionist Returnees’ gaan langzamerhand twijfelen, ook al ontwikkelen zich de eerste, aarzelende vriendschappen met Ghanezen. Uiteindelijk blijkt voor velen, ook voor Maya Angelou, de bestemming niet in Afrika te liggen. Maar voor zij tot dat inzicht komt, heeft ze een lange weg te gaan. Ze leert de taal, kleedt zich volgens de lokale stijl en presteert het zelfs om af en toe voor een Afrikaanse door te gaan. Niet voor een Ghanese vrouw, maar iemand ergens uit Afrika. ‘The sensation was worth a lie,’ schrijft ze, maar ziet er later ook de betrekkelijkheid van in. Nooit zou ze zich echt een Afrikaanse kunnen voelen. Het inzicht groeit dat ze minder gemeen heeft met Afrika dan ze zou willen. Zelfs heimwee naar de Verenigde Staten, naar het beton en de auto's, bekruipt haar, hoewel ze liever haar tong zou afbijten dan zo iets aan haar vrienden te bekennen. Malcolm X, die een bezoek brengt aan Ghana, haalt haar over om terug te gaan naar haar land, naar haar volk dat haar nodig heeft. ‘Je hebt Afrika gezien, breng het nu mee naar huis en vertel ons volk erover.’ Maar de doorslag geeft haar veranderde relatie met haar zoon die nu volwassen is en haar niet meer nodig heeft. Een reis naar Europa biedt Angelou tenslotte de mogelijkheid om afscheid te nemen van Ghana en zich weer in de VS te vestigen.

Manifestaties van ideeën

All God's Children Need Travelling Shoes is een vlot leesbaar boek, dat veel mensen - zwart en wit - zal aanspreken. Het illustreert een belangrijk principe, namelijk dat alle zwarte mensen niet zonder meer gemeenschappelijke belangen of een gemeenschappelijke achtergrond hebben. Mijn belangrijkste bezwaar ertegen is dat zo veel van de figuren als symbolen worden opgevoerd. De blanke ex-koloniale docenten aan de universiteit, de rijke Malinees die haar als tweede vrouw wil, het indrukwekkende traditionele stamhoofd Nana, haar vriendinnen, zo capabel en doortastend - het blijven grotendeels stereotypen, of beter manifestaties van ideeën. De passieve ober die zich van het racistische gepraat niets aantrekt geeft Maya Angelou bijvoorbeeld de gelegenheid om uit te weiden over het gevoel van zekerheid dat een Afrikaan, hoe ongeletterd ook, altijd

Vervolg op pagina 16