Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Gefascineerd door de hemelse grappenmaker
Ethel Portnoys geleerde en frivole essays over fantasieën en fantasten

Dromomania Stiefkinderen van de cultuur door Ethel Portnoy Uitgever: Meulenhoff, 119 p., f 24,50

Carel Peeters

Wanneer een verschijnsel zich met niet te weerstane kracht opdringt ontstaan er als vanzelf tegenkrachten. Dat is de wet van de rechtvaardigheid. Dan kan het gebeuren dat foto's van het feest dat onlangs werd aangericht voor de mensen die in de Londense City (het financiële centrum) werken - ik hoef ze toch niet te beschrijven? - onmiddellijk andere foto's in mijn herinnering oproepen: van de allerminst swingende armoede in de stad Brighton. Zulke tegenstellingen in je hoofd zijn niet rustgevend, zodat het maar goed is dat ik een beetje vergeetachtig ben.

De publicitaire bulldozers waarmee steeds vaker de weg vrij wordt gemaakt voor boeken en schrijvers roepen als vanzelf kleine uitgeverijen in het leven die hun handen wat minder vuil willen maken. De groteske aandacht voor een handjevol schrijvers (vooral in Amerika) maakt dat critici en essayisten hun aandacht nog meer gaan richten op boeken en schrijvers die minder schril in de schijnwerpers staan, en wat populair wil zijn aan populaire tijdschriften overlaten. Nederland kent inmiddels een aantal schrijvers die hun onderwerpen ook buiten het limelight zoeken: Gerrit Komrij (Verzonken boeken), Wim Zaal (Nooit van gehoord), Ed Schilders (Vergeten boeken), Boudewijn Büch (zijn serie De hel op aarde in NRC Handelsblad) en Ethel Portnoy. Zij heeft haar stiefkinderen van de literatuur nog niet verzameld, maar maakt met Dromomania een begin door alvast haar essays over ‘de ondergewaardeerde cultuuruitingen van onze rationele samenleving’ te bundelen.

Deze omschrijving en de ondertitel van het boek (‘Stiefkinderen van de cultuur’) zijn wat misleidend, omdat ze suggereren dat het Portnoy om een herwaardering zou gaan, terwijl deze zeven essays vooral verschijnselen behandelen waarover niet in waarderende of speciaal afkeurende zin wordt geschreven. Het zijn vooral onderwerpen waarover men zelden iets leest omdat ze zich aan de hoofdstroom van de cultuur onttrekken: het leven van de vampier in de twintigste eeuw, de legenden die worden gesponnen rond megalieten als die van Stonehenge, de speculatieve teksten die worden geproduceerd om een afstamming van Christus mee aan te tonen. Dan is er een essay over de Jugendstil en art nouveau (die zich in de loop van enkele decennia zagen veranderd in hoertjes in handen van kunsthandelende pooiers), een prachtig essay over het grandioze warhoofd Richard Wagner, een over voedseltaboes (de afkeer van sprinkhanen) en over Wilhelm Reich, de man van de orgone energie. De onderwerpen zijn dus diverser dan de ondertitel van het boek suggereert.

De essays over Jugendstil. Wagner en voedseltaboes vallen naar mijn idee buiten het werkelijke thema van het boek en dat is de onuitroeibare neiging van mensen om verschijnselen waarover weinig feiten bestaan in te vullen met irrationele interpretaties. Portnoy heeft een geest als een huis met vele kamers voor de vreemdste gasten. Dat ze ze allemaal kan ontvangen wordt verklaard door de solide basis van haar huis: een even nuchter als nieuwsgierig verstand. Haar fascinatie voor de produkten van ‘de hemelse grappenmaker’, zoals rare genootschappen, gaat soms zo ver dat ze er niet voor terugschrikt om erin te infiltreren, zoals bleek uit het verslag van haar bemoeienissen met het religieuze genootschap La religion du Soleil Inca in De brandende bruid. Nadat ze door het invullen van een formulier per post was benoemd tot een ‘Geest van het Hoogste Type’ bezocht ze ook een bijeenkomst van het genootschap, om daar te merken dat het mysterie vreemde kostgangers heeft. Met dezelfde onverschrokkenheid begeeft ze zich met gevoel en verstand voor dwaasheid in Dromomania (in het essay ‘Romancing the Stones of Hoe voorhistorische monumenten letterlijk alles kunnen betekenen’) op het terrein van de megalieten van Stonehenge en Callanish. Haar ontdekking daarbij is dat de interpretatie van de betekenis of functie van deze steenformaties zich niet veel aantrekt van de saaie feitelijke gegevens die archeologen ervoor aandragen, maar dat ‘ieder tijdperk de motieven waardoor de bouwers van deze grote stenen monumenten werden geleid interpreteerde op grond van zijn eigen preoccupaties’. De hedendaagse preoccupatie met atoomstraling en kernenergie kan men dus in een variatie tegenkomen in de theorieën over Stonehenge en Callanish, want in deze steenkringen zou zich energie concentreren die de vruchtbaarheid van de aarde en mens stimulleert.

Philippe Wolfers: Fee met pauw

Archaïsche beelden

Het aardige van dit soort essays is dat aan alles duidelijk is dat Portnoy genoegen beleeft aan het lezen van deze hersenspinsels, en een luchtige scheiding weet aan te brengen tussen haar eigen fascinatie, die theorieën en de wetenschap. Want het fundament van het huis van haar geest met de vele kamers is geen getroubleerd verstand: ‘Er is fantasie voor nodig om een beeld op te bouwen van hoe het leven in het verleden was. Maar zulke beelden berusten op gegevens en worden geëxtrapoleerd aan de hand van feiten. Juist om dit woord “gegevens” is het hier begonnen. Het kenmerkt de fantast dat hij weigert dit toe te geven, dat hij probeert het verleden te reconstrueren op grond van ontoereikende gegevens of zelfs zonder gegevens, en dat hij theorieën bouwt op sentimenten en wishful thinking. (...) Er zijn fantasieën omheengeweven die ons meer vertellen over degenen bij wie die fantasieën opkwamen dan over de stenen zelf. Wat kunnen we van dergelijke speculaties leren? Dat is de vraag die mij boeit.’ Nadat ze de verschillende theorieën rondom Stonehenge door de eeuwen heen heeft achterhaald besluit ze dit essay met: ‘Onafhankelijk van wat eens hun werkelijke functie is geweest, zijn het niet zozeer stenen als wel spiegels waarin we onszelf weerkaatst zien.’ We?

Wilhelm Reich

Christopher Lee als Dracula

De Rollright Stones (Oxfordshire)

Dat Portnoy hier ineens ‘we’ gebruikt is opvallend, alsof wij allemaal iets met Stonehenge zouden hebben. Dat is natuurlijk niet zo, maar wat ze ermee wil zeggen is dat ‘wij’ allemaal wel de neiging hebben onze irrationele aanvechtingen op te tuigen met mooie theorieën, of - andere mogelijkheid - er kunst van te maken. We doen dus allemaal aan dromomania, maar het verschil is dat er mensen zijn die weten wanneer ze dromen en wanneer niet. Portnoy weet dat tamelijk goed, wat niet wegneemt dat er volgens haar heel wat irrationaliteit in ons huist waarmee iets gedaan moet worden. In het essay over de mythologie rond de vampier schetst ze met luchtige eruditie de angst voor de doden die uit de vele verhalen over vampiers en wandelende doden de ronde deden. Die verhalen geven de irrationale angsten een vorm en uitweg. Het gaat om een verhouding tot de doden: ‘De noodzaak om deze verhouding van tijd tot tijd opnieuw te formuleren is de belangrijkste achtergrond van de periodiek terugkerende rage van films over vampiers en andere “ondode” wezens. Griezelfilms zijn meer dan een afvoerbuis voor sadisme, ze zijn een catharsis. Ze spelen een spelletje met de pre-logische, archaïsche beelden die ons irrationele denken ons voortovert. Ze helpen ons de doodsgedachte te verwerken in een wereld waarin de mens geconfronteerd wordt met een heelal leeg aan persoonlijkheid en de mens onverschillig.’ Dit is voor Portnoys doen indrukwekkende taal en ik denk dat zij hier danig overdrijft en voor een ogenblik over het hoofd ziet dat de makers van griezelfilms over het algemeen een groter irrationeel verlangen hebben naar geld dan last van wandelende doden. Veel eleganter was haar verklaring voor het verschijnsel horror-film of -boek in haar bespreking van de Encyclopedia of Horror and the Supernatural (Boekenbijlage 3 januari j.l.): ‘De horror-film kan ons helpen het hele begrip “gruwelijk” te hanteren en te verwerken. Zo'n film, of boek, ratificeert ons heimelijke paranoïde gevoel dat iets dat aangenaam en plezierig is een uitzonderling is, en helpt ons met dat gevoel om te gaan.’

Flamboyant

Deze verklaring is eleganter en plausibeler omdat bij Portnoy het ‘gruwelijke’ in een bepaalde houding tot het ‘aangename’ en ‘plezierige’ staat en zij als intellectueel de grootste moeite doet een hedonist te zijn - wat kennelijk nog niet zo eenvoudig is. Uit het eerste essay in Dromomania - over schoonheid en art nouveau - blijkt dat een van de mogelijke bronnen waaruit zij zou kunnen putten haar ontnomen is door de tijd, de mode en trendbewuste antiquairs. Voor haar was de art nouveau een stijl die voorwerpen voortbracht ‘schoner dan men zich in zijn stoutste dromen kon voorstellen’. En: ‘In deze periode hebben de kunstenaars zich voor het laatst toegelegd op het scheppen van schoonheid.’ Ze heeft moeten meemaken dat al deze voorwerpen in een periode van vijfentwintig jaar gemeengoed zijn geworden, tot kitsch uitgroeiden. Toch is haar liefde voor de mooiste exemplaren ongebroken en in dat verband heeft ze het over ‘schoonheid’, een begrip dat - zo constateert ze zelf ook - al sinds het zijn gezicht heeft verbrand in de mottenballen ligt. Maar zij trekt de stoute schoenen aan en heeft het over ‘schoonheid’ alsof er geen luchtje aan zit. Ze gaat echter niet zo ver dat ze ook vertelt wat ze onder schoonheid verstaat, dat is glad ijs in deze tijd. Ze doet het met een voorbeeld: Philippe Wolfers' Fee met pauw, opgesteld in de hal van het Hôtel Solvay in Brussel: ‘Er is maar één woord voor dit beeld: het is mooi, en het belichaamt alles wat we tegenwoordig in de kunst zo node missen.’

Ik vraag me af of Portnoy haar flamboyante geest hier niet al te zeer laat idealiseren, alsof ze zegt dat het in de kunst vroeger allemaal beter was. Ze schrijft: ‘Tegenwoordig is kunst functioneel, of expressief, of naïef, of grappig, of sociaal bewogen of “interessant”,’ waarbij ik denk: vroeger was er een ander soort schoonheid, waar je je liefde wel kunt stallen, maar dat wil nog niet zeggen dat je nu niet van ‘mooi’ kunt spreken. Portnoy noemt Wolfers' Fee met pauw ‘schoonheids laatste bastion’. Wat volgens mij wil zeggen dat dit een kunstwerk is waarin kunst en frivoliteit zo goed samengaan, want bij Portnoy moet de geest altijd enigszins fladderen om haar te kunnen verleiden tot liefdesbetuigingen. ‘Kunst,’ schrijft ze, ‘is transformatie.’ Transformatie van het gruwelijke in iets moois. Mooie essays als in Dromomania bijvoorbeeld.

■