Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Polets verhalende antihistorie
Vijf verhalen en een bundel aantekeningen

In de arena door Sybren Polet Uitgever: De Bezige Bij, 242 p., f 34,50
Crito, ik ben de literatuur nog een haan schuldig door Sybren Polet Uitgever: De Bezige Bij/De Prom, 206 p., f 24,50

Jacques Kruithof

De bundel In de arena van Sybren Polet bestaat uit vijf historische verhalen en één toekomstverhaal. Dat oogt op het eerste gezicht als een zonderlinge combinatie, maar het verschil tussen de beide genres is kleiner dan het lijkt. Iedere figuur en elke handeling die een schrijver in het verleden of in de toekomst projecteert, is een tijdgebonden bedenksel. Het onderscheid met eigentijdse verhalen zit hoofdzakelijk in de beperkte toegankelijkheid en voorstelbaarheid van een andere wereld: de denkbeelden, de gewaarwordingen, de precieze levensomstandigheden van bij voorbeeld een zeventiende-eeuwse voorouder. Zelfs de gespecialiseerde onderzoeker kan nooit diens tijdgenoot worden. Bij nader inzien is dan ook onze eigen wereld maar ten dele kenbaar, een filosofisch gegeven dat in de moderne literatuur gemeengoed geworden is.

In het werk van Sybren Polet spelen dit idee en vele andere een belangrijke rol, zonder dat het overigens uitdraait op een moralistische of wijsneuzige demonstratie van een hardnekkig gelijk. Polets denkbeelden hebben voornamelijk de vorm van vragen, twijfels en ongewisheden, die in de eerste plaats te maken hebben met de literatuur, met de betekenis en werking van vertellen, schrijven en lezen. Daarbij gaat hij menselijke en maatschappelijke kwesties niet uit de weg, het is hem er alleen allereerst om begonnen dat een schrijver moet weten wat hij doet.

De lezer van In de arena hoeft van dit alles in beginsel niets te weten: de bundel doet geen uitdrukkelijk beroep op voorkennis van Polets werk of van zijn gedachtengang. De verhalen maken bovendien niet dadelijk een gecompliceerde indruk, al zijn ze dat bij nadere beschouwing wel.

De historische verhalen spelen ten tijde van de legendarische wreedaard Nero, als een zekere Pertronius een leuke Romeinse avond organiseert, in de zestiende eeuw (‘nog maar twee generaties boeken en al zoveel werken gedrukt! Wanden en wanden vol’), in de Nederlandse Gouden Eeuw, met allerlei onaangename lieden onderweg naar Indië, en in de vorige eeuw, waar een zekere Perdie optreedt in de rol van scherpzinnige detective à la Auguste Dupin. Tussendoor is een moeilijk precies te dateren inwoner van Groenland druk in de weer met het navertellen van de sagen van zijn uitstervende volk. Het ene toekomstverhaal brengt ons daadwerkelijk in de arena voor een science fiction-gevecht, maar er duikt tevens een figuur in op die weliswaar geen Raspoetin heet, maar in allerlei dingen sterk aan deze befaamde monnik doet denken. Het contrast benadrukt dat dit historische personage vooral een legende is, het produkt van wilde verhalen en geruchten. Van daar is het slechts één stap naar de vaststelling dat ieders wereldbeeld in hoge mate door verhalen bepaald en gevoed wordt, en dat feit en fictie op vergelijkbare manieren tot ons komen.

Geen pasklare ideeën

De verhalen in In de arena lopen uiteen van een kennelijk vrij getrouwe bewerking van Polets bronnen, zoals hij al eens eerder heeft gedaan in De poppen van het Abbekerker wijf, tot eigenzinnige, pasticherende nabootsingen. Ze zijn stuk voor stuk belangwekkend, steeds boeiend, amusant, intrigerend, ook voor wie deze schrijver slecht of niet kent, en zelfs voor wie zich tot nu toe heeft laten afschrikken door de merkwaardige reputatie die Polet sinds een jaar of tien aankleeft. Hij zou een pretentieus maker van onleesbaar ‘ander proza’ zijn, van onzinnige experimenten, wil het verhaal, zodat je maar het beste in een grote boog om hem heen kunt lopen. Wie zich daartoe heeft laten verleiden, heeft een interessant oeuvre gemist. Aan ambities schort het Polet inderdaad niet, dat is schrijvers van kaliber nu eenmaal eigen, maar voor het overige is het beeld van de moeilijke en warhoofdige auteur deels uit de lucht gegrepen, deels tot kwaadaardigheid te herleiden.

Sybren Polet
eddy posthuma de boer

Wie Polet al wat langer heeft gevolgd, herkent in In de arena personages die verband houden met zijn vaste Lokien Perdok-figuur; de verhalen die hij hier bijeen gebracht heeft, zetten een literair onderzoek voort naar de verhouding tussen literatuur en werkelijkheid, fictie en geschiedenis, naar het ambacht van de schrijver en naar zijn kunstgrepen.

Polet heeft al vaker historisch materiaal gebruikt, en zijn laatste roman, Xpertise uit 1978, doet vermoeden dat In de arena een voorschot is op het hoofdwerk dat Lokien daar in de pen heeft zitten: De hoge hoed der historie. Die roman is doorspekt met min of meer programmatische uitspraken, die de ambitie en de opvattingen van Polet merendeels aforistisch vertolken. Ik citeer er een, die enig licht werpt op In de arena, en tevens laat zien dat het hier niet om pasklare ideeën gaat, maar om flarden, fragmenten van inzichten die voortdurend gezocht worden: ‘Het verhaal (de narratio), de literatuur als pseudo-historie. Het element tijd - literaire tijd. Konventie. Selektieen interpretatie. De funktie van de narratio is een heel andere (:ook haar tijd is een andere, bezit een andere struktuur & textuur, zonder de pretentie historie te zijn.) Opdracht: vernietigen van de narratieve illusie, van de zogenaamde “natuurlijke” historie; benadrukken van het pseudo-historiese ofwel literaire aspekt, dus: een kwestie van volgorde, van rang-schikking, rang-orde. M.a.w. de “natuurlijk” aandoende volgorde verbreken. De tegennatuur, de anti-historie van de kultuur benadrukken.’

God

Zo wordt de lezer van In de arena onthaald op de ‘anti-historie’ van de moedige ontdekkingsreizigers uit de vaderlandse geschiedenis, hier een stel bloeddorstige gekken die muiten en een schrikbewind vestigen in een ministaatje op een onbewoond eiland. Iets dergelijks had Polet al eens gedaan met materiaal uit de achttiende eeuw: een ander beeld schetsen van de slavernij in Suriname, onder andere in De geboorte van een geest (1974), dat buitendien episoden uit de geschiedenis van Amsterdam aan de kaak stelt.

Het ‘programma’, de poëtica van zijn werk heeft Polet een tijd geleden uitgebreid met de bundel Crito, ik ben de literatuur nog een haan schuldig, die volgens de ondertitel bestaat uit ‘notities’: het is hem nog altijd niet te doen om een hechte, dus al gauw starre theorie, maar om aanzetten en verhelderingen die het denken vrij en intact laten. De bundel bestaat uit berichten uit de werkplaats van een gedreven en bedreven auteur; ze lopen uiteen van baldadige zinnen en korte citaten tot kleine essays over, natuurlijk, het vertellen van verhalen, de romanfiguur als een soort Golem, taal en verbeelding, het verstrijken van de (vertelde) tijd, over schrijvers en componisten, over Willink, graffiti, Kierkegaard en Mexicaanse culturen. Sommige stukken laten zich gebruiken als een rechtstreeks commentaar op de verhalen van In de arena; zo wordt de achtergrond van de Groenlandse sagenverteller veel duidelijker. Verder is het boek de neerslag van een vrijmoedig, ondogmatisch denken, dat mij in elk geval zeer sympathiek is, ook wanneer het tegenspraak uitlokt.

De titel van de bundel met aantekeningen is uiteraard een variatie op de bijna laatste woorden van Sokrates, die zijn haan aan Asklepios had toebedacht. De stervende filosoof wilde daarmee zeggen dat hij de dood als een vorm van genezing beschouwde, als de ultieme bevrijding van het lichaam en van het aardse bestaan. Wie, zoals Sybren Polet, de god in kwestie door de literatuur vervangt, laat geen twijfel bestaan over zijn pretentie en intentie, en vooral niet over het gewicht dat hij toekent aan zijn vak.

In de catalogus van het Letterkundig Museum wordt van Polet gezegd dat zijn ‘onblusbare creativiteit tot het innemen van tegendraadse posities leidt’. Dat zijn gewoonlijk de vruchtbaarste posities en wie niet van gebaande wegen houdt, heeft aan deze auteur goed gezelschap.

■