Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Spion in de gemeenschap van blijmoedigen
Opvallend debuut van Anbeek over religie, oprechtheid en berekening

Gemeenschap door Ton Anbeek Uitgever: De Arbeiderspers, 169 p., f 29,50

Carel Peeters

Frans Kellendonks roman Letter & Geest eindigt voor de hoofdpersoon Mandaat teleurstellend omdat het hem niet lukt een onderdeel te worden van wat hij ‘de gemeenschap der heiligen’ noemt: mensen die iets hebben waardoor ze zich met anderen verbonden voelen. Bij hem draait alles om hemzelf, waardoor hij zich angstig verwant voelt met de cynische eenzaamheid van Van Uffel, zijn collega op de bibliotheek waar hij werkt. Iemand als Mandaat, die alles ziet naar zijn eigen beeld en gelijkenis, ‘brengt de wereld ten val’ staat er. Mandaat is geen homoseksueel, maar zijn solipsisme verschilt niet veel van die ‘krakkemikkige doe-het-zelf metafysica’ van Leendert, de zoon van Gijselhart en de broer van Magda in Kellendonks Mystiek lichaam. Wat ze gemeen hebben is dat ze zich niet metafysisch met anderen verbonden voelen, dat ze eenzaam zijn, ook al heeft Leendert er iets op bedacht, iets krakkemikkigs volgens Kellendonk.

Het solipsisme, waarin ervan uitgegaan wordt dat het eigen bewustzijn de wereld uitmaakt, was kenmerkend voor Frans Kellendonk, Doeschka Meijsing, Leon de Winter, Dirk Ayelt Kooiman, Nicolaas Matsier en Oek de Jong. Was, want inmiddels hebben enkelen (Kellendonk, De Winter en De Jong) zich met hun laatste romans in minder solipsistische richting ontwikkeld en is het idee dat men op een of andere manier verbonden is met andere mensen op de voorgrond gekomen. Die verbondenheid neemt verschillende vormen aan, maar de kern ervan is dat de personages in Mystiek lichaam, Kaplan of Cirkel in het gras hun eigen bewustzijn niet meer zien als het centrum, maar zich verbonden willen voelen met een religieus verlangen om de eenzaamheid op te heffen, met een (de) mythische ondergrond van het leven of met een bepaalde interpretatie van de menselijke natuur. De uitgesproken individualistische held is hierdoor uit de hedendaagse literatuur aan het verdwijnen. Ton Anbeeks roman Gemeenschap sluit aan op deze ontwikkeling, ook al is het niet mogelijk om op grond van één roman te zeggen dat hij in deze problematiek al een standpunt inneemt.

De geestelijke toestand van Erik van Veen, de hoofdpersoon van Gemeenschap, is wel enigszins te vergelijken met die van Mandaat, alleen zijn zijn antecedenten modieuzer. Op het moment waarop de roman begint is hij nog niet zo lang terug van een vlucht op zoek naar zin in zijn leven waardoor hij in India belandde bij de Baghwan-gemeenschap. Die vlucht volgde op zijn scheiding van de vrouw waarmee hij jong was getrouwd en die hij al kende van de middelbare school. Dit is een weg die er meer zijn gegaan. Van Veen is socioloog en kennelijk had hij net iets te veel scepsis meegekregen tijdens zijn studie om het religieuze vuur op hem te laten overslaan. De kamer die hij bij terugkomst huurt bevindt zich tegenover een gebouw dat aanvankelijk een onduidelijke functie voor hem heeft. Zijn belangstelling ervoor wordt gewekt wanneer hij een meisje naar binnen ziet gaan dat hij kent van het instituut waar hij een tijdje als assistent werkte. Ze was hem al eerder opgevallen en hij had ook wel eerder geprobeerd met haar in contact te komen. Het gebouw blijkt de kerk te zijn van een sekte, het Hersteld Evangelisch Zendingsverbond. In ‘een doorzichtig moment begon een plan in hem te broeien dat eindelijk richting zou geven aan zijn leven’. Hij besluit de sekte tot onderwerp van een te schrijven proefschrift te maken.

Dat dit idee geboren wordt op het moment dat zijn geest braak ligt en dat het met zijn emotionele leven niet veel beter is gesteld, maakt zijn motieven om deze sekte tot onderwerp van onderzoek te maken niet al te zuiver, en daar is hij zichzelf scherp van bewust. Met een oncomfortabel cynisme besluit hij dat hij er in ieder geval nuttig zijn tijd mee vult, en dat het belangrijkste het in contact komen met het meisje is. Anbeek presenteert de motieven van zijn held volgens het overtuigende principe dat sympathieke romanpersonages zelden interessant zijn. Het brakke mengsel van dubbelzinnige drijfveren beschrijft hij realistisch. Ook van alle andere personages maakt hij geen engelen en tilt hij graag het masker op. Daarvoor is hij in het hoofd van Van Veen gekropen en alles wat daarin zit krijgen we te lezen, of het nu edelmoedig, berekenend, laf of persers is. Hij brengt de lezer daarmee in de aangename positie van de voyeur.

Het is wel een beetje ongeloofwaardig dat iemand die toch de hele weg naar Bhagwan is gegaan zo nietsontziend over zijn medemensen kan denken (een realistisch zacht eitje heeft iets van een contradictie), maar toch gaat het Anbeek om het samen optreden van rationalisme én de sentimentaliteit bij Van Veen. Diens positie is voortdurend dubbel. Nadat hij listig contact heeft gelegd met Liza (die alleen maar om haar ouders een plezier te doen naar het Verbond gaat), wordt hij een ‘spion’ binnen de sekte, maar wat hij er ziet en hoort laat hem niet koud. Hij is uit op de loutere bevrediging van zijn levendige erotische fantasieën, maar ook verliefd op Liza; hij wil financiëel onder de pannen zijn met het schrijven van het proefschrift en iets omhanden hebben, maar hij heeft ook sterke religieuze neigingen.

Deze combinatie van berekening en oprechtheid weet Anbeek in de hele roman te handhaven. Ook Van Veens relatie met de twee hoogleraren die zijn proefschrift moeten begeleiden, heeft twee gezichten. Tegenover beiden stelt hij zich opportunistisch op, voor beider wetenschappelijke richting heeft hij enig dédain: Hoornweg is de socioloog die in ‘symbolistiek’ doet (waarmee Anbeek de semiotici op de hak neemt, want zo iets als ‘symbolistiek’ bestaat niet) en die overal een teken of symbool ziet dat iets diepers verbergt. Jansonius is een structuralistisch materialist, een gewezen jezuiët en gefrustreerd homoseksueel. Bij het schrijven van het proefschrift zal hij ze allebei enigszins tevreden moeten stellen. Voorde een zal hij de symbolistische poespas ontrafelen, voor de ander de ‘klassenstructuur’, de machtsverhoudingen en de materialistische onderbouw (waar blijft het geld?).

Gedreven

Dat een soort bedrog (waarbij hij zichzelf voortdurend van bedrog beschuldigt) een manier van leven wordt voor Van Veen, is onmiskenbaar Anbeeks bedoeling. Van Veen bedriegt samen met Liza haar echtgenoot, hij is onder valse voorwendsels bij de sekte, hij is op onzuivere gronden promovendus: daar moet meer achter zitten. Dat zit er ook. Hoewel het in de loop van zijn onderzoek verandert: aanvakelijk denkt Van Veen dat mensen hun emotionele en geestelijke leegte opvullen met erotiek en religie. Dat is vrijwillig zelfbedrog, alleen weten ze dat niet meer, en zeker de mensen niet die zich als een ‘gemeenschap’ bij elkaar voelen horen. Zo gezien kan zijn eigen bedrog hier nog wel bij.

Maar Gemeenschap is een roman over berekening en oprechtheid (en de vloeiende overeenkomsten daartussen), zodat Van Veen tijdens de samenkomsten van het Verbond ‘aarzelt tussen weerzin en vertedering’. Hij is niet blind voor ‘de arrogante nederigheid’ en de ‘fanatiek gepredikte verdraagzaamheid’ van de sekte, toch wordt hij door het enthousiasme aangestoken: ‘De ernst van al die oprechte mensen verpletterde elke ironie (...) Hoe kon hij onkwestbaar blijven als hij zo dicht bij het tabernakel woonde?’ Op de momenten dat hij verlangt zich met die mensen verbonden te voelen krijgt Anbeeks proza iets gedrevens en evocatiefs, zoals in deze passage over het zingen van de vrouw van de drogist in zijn buurt die ook tot het Verbond blijkt te behoren: ‘Ze rekte zich, stond op de tenen, wilde zich wegzingen van een wereld die bestond uit boodschappenbriefjes en “hebt u het misschien gepast”. Opgetild in eendrachtigheid liet ze zich gaan en schreeuwde het uit. Haar ogen straalde of ze de spitse gouden torens van de heilige stad voor zich zag, glanzend in het zonlicht. Toen maakte haar stem zich los en ging helemaal alleen verder, nagestaard door de doodstille gemeenschap. Ze steeg hoger en hoger tot op het moment dat ze leek te breken - dan ving het koor haar weer op en droeg haar in triomf door de galmende kerkholte. Erik moest blijven kijken naar deze wonderlijke betovering, grijze muis werd stervende zwaan. Het duurde voort zolang haar lippen de hoge woorden vormden en ze zich op kon trekken aan de heilige tekst.’ De gedrevenheid van deze passage geeft goed weer in welke mate Van Veen vertederd is.

Ton Anbeek
klaas koppe

Vanaf het begin van de roman is het Liza die hem bij herhaling voorhoudt dat het er voor die mensen niet zo veel toe doet wat ze geloven, als ze maar regelmatig bij elkaar kunnen komen en hun behoefte aan ‘saamhorigheid’ maar wordt bevredigd. Dat is wat Van Veen uiteindelijk bevestigd ziet: hij ontdekt dat het niet uitmaakt dat de leer die die mensen aanhangen in de loop van een eeuw danig is veranderd, en dat zelfs degenen die tijdens de bijeenkomsten het hoge woord voeren de betekenis niet kennen van het raadselachtige embleem dat de sekte voert. Al die symboliek doet er dus niet zo veel toe. Evenmin kan hij het Verbond zien als een organisatie die eropuit is brave mensen van hun goede geld te ontdoen, ook al leeft de Profeet van de sekte (ook wel de Man Gods genoemd) in een indrukwekkende villa en investeert hij zijn geld in... windhonden.

Seks en religie

Met dezelfde Liza beleeft hij een ander soort gemeenschap: hij bevredigt met haar zijn erotische verlangens en fantasieën, en zij de hare. Enig direct verband tussen zijn fascinatie voor de gemeenschap van de sekte en deze erotische gemeenschap is er niet, behalve aan het slot wanneer zij zegt in verwachting te zijn van haar man. Hij voelt dan ‘één grote, intense jaloezie’ op het kind in haar buik. Die jaloezie is zo intens omdat de echte maar diffuse drijfveer voor zijn religieuze gezoek het gevoel is dat hij niet dood wil gaan zonder voor iemand nodig te zijn geweest. De mensen van het verbond hebben dat gevoel, zij behoren tot ‘de gemeenschap der blijmoedigen’ die elkaar dagelijks bijstaan. Dit gevoel in Van Veen is op de achtergrond steeds aanwezig in de roman, heel concreet met het geraamte dat hij steeds ziet in een winkel voor medische instrumenten in zijn straat.

Die jaloezie, die in de laatste zin van de roman zo heftig opkomt, heeft een terugwerkende kracht want stelt Van Veens andere seksuele escapades ineens in een nog treuriger daglicht. Voor hij Liza ontmoette had hij een speciale gewoonte: reageren op seksadvertenties. Daar begint hij weer mee als hij het met Liza heeft uitgemaakt. Eén zo'n bezoek wordt in zijn geheel beschreven: een man in Dordrecht die een ‘triootje’ aanbiedt met zijn Taiwanese ‘vrouwtje’, door Anbeek in al zijn navrante treurigheid geregistreerd, compleet met het achterlijke taaltje waarin de man zijn ‘vrouwtje’ toespreekt. Deze lege erotiek behoort tot het dunne ijs van Van Veens emotionele stabiliteit; hoe vaardig hij ook een proefschrift kan schrijven, zijn labiliteit wordt er niet minder door. Door deze emotionele onzelfstandigheid ziet hij in zijn proefschrift ook één aspect volledig over het hoofd. Hij wordt er bij de verdediging van het proefschrift aan herinnerd: dat de leiders van zulke sekten ‘macht hebben over iemands dromen’, en dat dit een gevaarlijk soort macht kan zijn. Hij is uiteindelijk zelf iemand die slechts met moeite de macht over zijn dromen weet vast te houden, en hij heeft sterke neigingen die macht uit handen te geven.

Op een lucide moment moet Anbeek gedacht hebben dat de roman niet zou moeten eindigen met Van Veens verwerping van alles waar het Verbond voor staat. Een vage verbondenheid met de ‘saamhorigheid’ in zo'n gemeenschap blijft bij hem bestaan, want hij gaat als socioloog werken bij de Wereldraad van Kerken. De fascinatie voor ‘gemeenschappen’ zeurt door, sociologisch, wetenschappelijk en beroepsmatig vermomd, maar nochtans. Wat blijft is zijn lichte paniek bij de gedachte dat hij aan het einde van zijn leven voor niemand nodig is geweest.

Dat Ton Anbeek een verhaal kon schrijven was al eerder gebleken uit twee verhalen die ooit in De Gids werden gepubliceerd. Gemeenschap is wat modieus en wat viezig door de combinatie seks en religie, maar Anbeek heeft gevoel voor woorden, situaties en structuur, en dringt ver genoeg door in de geest van Van Veen om mij te overtuigen van diens hang naar ‘gemeenschap’, die in de kern een substituut blijkt te zijn voor zijn verlangen naar één echte verbintenis: die met Liza.

■