Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Broeken onder lange rokken
Huygens' gelijkwaardige verstandhouding met het vrouwvolk

Het volk met de lange rokken Vrouwen rondom Constantijn Huygens door Elisabeth Keesing Uitgever: Querido, 200 p., f 37,50

Michael Zeeman

Toen Constantijn Huygens - père mag je er tegenwoordig haast wel bij zetten, nu zijn tekenende zoon, die hetzelfde beroep uitoefende en dezelfde naam droeg, ook steeds meer aandacht krijgt - in het voorjaar van 1624 op diplomatieke missie in Londen was, schortte er iets aan z'n gezondheid. Hij was wat grieperig geweest, maar hij was vooral eenzaam en neerslachtig; een hedendaagse controlerend geneesheer zou hem vermoedelijk voor enkele weken naar huis hebben gestuurd wegens lichte overspanning. Hij kreeg, als altijd, geregeld post van huis - van z'n moeder en z'n zusters, bijvoorbeeld, en van Dorothea van Dorp. Die was een paar jaar ouder dan hij en was vanaf 1614, toen Huygens met z'n ouders verhuisd was naar het Voorhout in Den Haag, z'n buurmeisje geweest.

‘Song,’ schrijft ze, want dat was de koosnaam die ze voor elkaar gebruikten, ‘song, ik ben zeer droef geweest uit uw brief te verstaan dat gij niet wel en zijt, omdat gij daar alleen zijt. Ik heet alleen als men niet thuis en is. Schrijf me zo ras als gij kunt, hoe 't met u is. Arme song, al uw geest verteert uw vlees. Dat gij wat plomper waart, of wat gek, het zou u gezonder wezen. Ik ben niet belaaien met uw ziek zijn als daarmee dat gij zo ras melancoliek zijt. Courage, songetje, het zal wel wezen.’ Zo, dat staat er en er is wat je noemt geen woord Frans bij. Wie weet hoe weinig Huygens ook in z'n latere leven in staat was z'n eigen zorgen wat te relativeren, weet ook dat dat van dat plomper en dat gek de spijker op z'n kop slaat.

Die brief van Thé, de zoetste van ons buren, één van de acht die er van haar hand bewaard zijn gebleven, geeft met een paar zinnen aan, voor welke lastige vragen iemand zich gesteld ziet, die wil schrijven over de plaats van vrouwen in de zeventiende eeuw. Aan de kant van de geadresseerde heb je Huygens: op pad voor het landsbelang, al jong terdege ingevoerd in de diplomatie en de praktische politiek, afgestudeerd in Leiden, getraind in de twee dode talen en zeker vijf levende, muzikaal gevormd, gepubliceerd dichter, noem het maar op, onze mooiste uomo universale uit die eeuw. Aan de schrijvende kant Thé-van-de-buren, met voor zover bekend geen noemenswaardige formele opleiding, al spelt ze het Nederlands behoorlijk en kan ze, blijkens de brieven die Constantijn haar schreef, Frans lezen.

Niettemin is er sprake van een verstandhouding tussen die twee, die je als gelijkwaardig, althans als volkomen serieus kan betitelen. Als Constantijn haar schrijft gaat hij niet op z'n hurken zitten, zoals zij ten overstaan van hem nooit op haar tenen gaat staan, noch vol reverentie onderworpen het hoofd neigt. Wie zich door de immense hoeveelheid papier die Huygens in meer dan driekwart eeuw vol schreef een weg baant, komt dat steeds tegen. Hij heeft heel veel vrouwen gekend, met wie hij debatteerde, correspondeerde, voor wie hij iets deed of schreef, van wie hij iets of veel meer verlangde, maar van hoog tot laag maken ze de indruk tegenspelers voor hem te zijn geweest.

Natuurlijk deed hij wel paternalistisch en neerbuigend - maar dat doet Huygens tegen iedereen. Tegen z'n twee oudste zoons, bijvoorbeeld, die als ze beiden tegen de vijftig lopen en de één secretaris van de prins en de ander een wereldberoemd natuurkundige is, nog altijd schrikachtig over ‘papa’ spreken en die door hem dan nog steeds worden aangeduid als ‘de jongens’. Als de derde, Lodewijk, drost te Gorcum, lelijk met z'n vingers in de publieke kas heeft gezeten, verontschuldigt papa hem bij het landsbestuur door te spreken over z'n aanvallige leeftijd en z'n onervarenheid - Lodewijk is dan tweeënveertig.

‘Weker menselijkheid’

In de poëzie en in de brieven van Huygens is veel te vinden dat zo op het oog in overeenstemming is met het cliché-beeld van de superieure man, die ontwikkelde vrouwen hoogstens als een curiositeit wenst te beschouwen. Neem alleen al de regels uit Hofwijk, die Elisabeth Keesing de titel voor haar boek ingaven: ‘de weker menselijkheid, het volk met lange rokken.’ Ze spreken in zekere zin voor de overige boekdelen. En toch, hoeveel monkelend gezeur er ook in te vinden is over Adams veelbesproken riboperatie, hoeveel tamelijk flauwe puntdichten, moppen zou je haast zeggen, er ook in staan waarin jolig gedaan wordt over al te zelfstandige vrouwen, het cliché klopt niet, of is in elk geval veel te onvolledig om enigerlei aanspraak op geldigheid te kunnen maken.

Huygens kan spottend schrijven over wat er gebeurt wanneer een vrouw de broek aantrekt - het kwam halverwege de zeventiende eeuw in de mode dat vrouwen onder al die lange rokken ook broeken gingen dragen, dus de kwestie was in zeker zin actueel - maar Dorothea van Dorp schrijft hem dat ze het waardeert dat hij haar over bestuurlijke zaken heeft geschreven. Als z'n moeder, weduwe geworden, een kast van een huis koopt, beschrijft ze hem hoe ze dat heeft aangelegd. Ze wist vrij precies wat ze wou en wat ze er voor betalen wilde - en ze krijgt het, beneden de vraagprijs; haar oudste zoon oogst er voor haar bestemde complimenten mee: ‘Zegt uw moeder dat ze een goeie resolutie genomen heeft, want zulke kopen vallen er niet veel.’ Van Huygens' zijde geen overdreven gelukwensen, geen spoor van hooghartige loftuitingen of van verwondering.

Wat dat betreft zit er soms een wat merkwaardig toontje in het boek van Elisabeth Keesing, als beschouwt ze Huygens' reacties toch steeds in het kader van het cliché-beeld dat vrouwen in die tijd wil zien als goed voor het echtelijk en het kraambed, het borduurraam en een opgetogen opdracht boven een vers dat het voorts vooral over mythologische vrouwen heeft. Er zit soms iets knorrigs feministisch in - heel soms maar, bijvoorbeeld wanneer ze de straf op veediefstal vergelijkt met die welke er op het schaken van een meisje stond of narrig opmerkt dat de hertogin van Lotharingen ook formeel de dupe werd van de bigamie van haar man of hoe je dat onder die omstandigheden ook maar noemt. Dat heeft denk ik meer met de auteur dan met haar onderwerp te maken; ‘Hij stell' zijn leed te boek,’ schreef de wijze Tesselschade al toen Huygens z'n vrouw veel te jong verloor, ‘zo hoeft hij 't niet t' onthouwen.’

Werkmaker

Huygens was gesteld op het gezelschap van vrouwen, maar misschien moet je zeggen dat hij hoe dan ook op gezelschap gesteld was. Tenslotte heeft hij volgens de officiële schattingen zo'n 72.000 brieven geschreven, waarvan er ruim 15.000 tot z'n persoonlijke correspondentie gerekend mogen worden. In dat gezelschap en uit die correspondentie komt bepaald geen macho-achtige bully naar voren, meer een tot op grote hoogte herkenbaar Mensch. Als de weduwe Tesselschade bij hem, de weduwnaar, logeert, schrijft hij een mal versje aan Barlaeus, waarin hij vette opmerkingen maakt over het pikante van die toestand: ‘De weeuw ligt in mijn huis, maar ik belig haar niet.’ Maar hij laat het haar wél lezen en gezien hun eerdere poëtische schermutselingen zal ze hem stellig lik op stuk hebben gegeven.

Constantijn Huygens door Ant. van Dijck, 1632

Elisabeth Keesing heeft geprobeerd een paar mensen, een paar vrouwen, uit zijn omgeving, te portretteren - met behulp van citaten van hemzelf, van die vrouwen en van derden. Dat zijn vrouwen van hoog tot laag, want Huygens kende mensen van allerhande stand. Zij komen uit die dikwijls brokkelige stukjes tekst, die meer een indruk kunnen geven dan een precies beeld, naar voren als mensen die ons opvallend nabij zijn. Zij schijnen zich terdege bewust van de verschillen tussen de seksen, maar springen daar veel minder star mee om dan vormelijke literatuur, vol beeldspraak over een van God gegeven ordening, kan suggereren. Elisabeth Keesing is als het ware tussen hen in gaan staan - haar techniek is die van de verbeeldingskracht, die de lege plekken zo consistent mogelijk probeert op te vullen, ongeveer zoals Hella Haasse wel gedaan heeft.

Dat heeft ons een levendig boek opgeleverd, met behulp waarvan een ander dan zij maar eens mentaliteits-historische vragen moet gaan stellen. Zeven jaar geleden stelde Huygens' biograaf, Jacob Smit, dat wie een échte biografie van Huygens wilde schrijven rond z'n dertigste beginnen moest en dan mocht hopen veertig jaar later een enigszins verantwoord en compleet portret te kunnen doen uitgeven. Huygens' moeder zei het al: ‘mijn verbribbelde werkmaker’, en zelf verontschuldigde hij zijn enorme produktiviteit door te wijzen op z'n gebrek aan tijd - ‘Had ik meer tijd gehad, ik had veel min bedreven.’ Ik weet niet hoeveel tijd Elisabeth Keesing nog heeft, maar het heeft er de schijn van dat ze bezig is ferme stukken voor te bereiden voor die dertigjarige: vier jaar geleden beschreef ze Huygens als vader in haar Constantijn en Christiaan en nu Huygens als man tussen vrouwen; het is alsof ze om hem heen draait. Een volgende cirkeling mag van mij over Huygens als lezer gaan, of Huygens als man tussen mannen.

■