Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Jean-Paul Sartre

Authentiek, ook in zijn stommiteiten
Ronald Haymans biografie over Sartre

Sartre, a biography door Ronald Hayman Uitgever: Pantheon, 572 p., f 59,90

Rob Schouten

‘Een soort klein tonnetje en zo lelijk als een mens maar zijn kan. Zijn gezicht was opgezwollen en pokdalig, hij had gele tanden en wallen onder z'n ogen. Hij droeg een grijs colbertje, zwarte schoenen, wit overhemd, stropdas en vest. Zijn uiterlijk veranderde nooit, 's ochtends kwam hij beneden in z'n jasje en aan het eind van de avond droeg hij het nog steeds. Het colbertje leek altijd schoon en het hemd ook, maar ik wist nooit of hij maar één grijs colbertje had of verschillende identieke grijze colbertjes.’ Tot zover de filmregisseur John Huston over Sartre. Het citaat is te vinden in de nieuwe Sartre-biografie van Ronald Hayman, een studie die zich qua breedte en diepte tot nu toe alleen laat vergelijken met de biografie die Annie Cohen-Solal in 1985 publiceerde. Een enigszins sappig citaat uit een werk waarin Hayman gelukkig heel veel verder kijkt, en bijvoorbeeld ook uitgebreid het script dat Sartre voor Huston over Freud (en diens relatie tot zijn vader!) schreef tegen het licht van Sartres eigen leven houdt.

Vergis ik me niet dan was Sartre tegen het einde van zijn leven een beetje uit de literaire belangstelling aan het wegzakken, misschien omdat van de schrijver en filosoof voornamelijk nog maar een politieke activist was overgebleven die pamfletten op Parijse straten stond uit te delen, misschien ook omdat zijn oeuvre toch minder tegen de tijd bestand leek dan toen het werd geschreven. Simone de Beauvoir was toch eigenlijk een beter auteur en een consequenter denker, hoorde je mompelen, wat binnen de literaire verhouding van het tweetal wel een soort doodschop betekende, en Sartres existentialisme leek bij nader inzien een wat overwonnen standpunt, nog goed voor heethoofdige studenten.

De publikatie van het nagelaten werk, de oorlogsdagboeken en zijn brieven aan de Beauvoir en enkele andere vriendinnen (dat laatste dwarsgezeten door een onverkwikkelijk geruzie tussen Sartres wettelijke erfgename, zijn aangenomen dochter en maîtresse Arlette Elkaim-Sartre, en zijn geestelijke executrice-testamentaire, levensgezellin Castor=Bever=Beauvoir, plus de samenvattende oordelen van Cohen-Solal en nu Hayman geven echter een nieuw uitzicht op een van de belangrijkste cultuurdragers van deze eeuw. Schemeroorlog (de oorlogsdagboeken) en Brieven aan Castor (beide vertaald in Privé-Domein) vormen een soort sleutelautobiografieën respectievelijk over het ontstaan van Sartres wijsgerige, psychologische en maatschappelijk-politieke ideeën én zijn sociaal-emotioneel handelen, die als het ware zijn oeuvre (nog meer) vermenselijken. De twee pillen over zijn leven plaatsen de hele Sartre zo goed en zo kwaad als dat gaat in het perspectief van de twintigste-eeuwse geschiedenis.

Sartres leven valt mooi uiteen in twee stukken, het eerste lopend van zijn geboorte tot het einde van de Tweede Wereldoorlog, het tweede van ongeveer 1945 tot zijn dood in 1980. In het eerste zien we een klein jongetje dat, door zijn moeder als meisje opgedirkt, zich rond zijn zevende levensjaar, als de krullen eraf gaan, van mooi prinsje tot lelijke kikker ziet omgetoverd. Hij ontpopt zich als een briljante en spitse student, ambitieus tot in zijn vezels (‘Ik wil degene zijn die het meeste weet’), een onverwachte womanizer, leraar in de provincie die een geniale maar voorlopig onopgemerkte roman, La Nausée, schrijft, en tenslotte iemand die, vooral tijdens de Tweede Wereldoorlog, in dienst, gevangengenomen en weer vrijgelaten, de filosofische gistingen in zijn hoofd, gecombineerd met een speurtocht naar persoonlijke authenticiteit, langzaam omsmeedt tot een wijsgerig stelsel waarvan de naam, existentialisme, ten onrechte wel voor altijd aan de zijne zal blijven kleven.

Na de oorlog publiceert hij zijn grote werken die vaak teruggaan op preoccupaties uit die eerste periode: het hoofdwerk L'Être et le Néant, al in 1943; de toneelstukken en de trilogie Les chemins de la Liberté, als literaire maar vooral ook publieksgerichte uitdrukkingen van zijn theorieën; het autobiografische Les Mots, en de onleesbare, door iedereen geniaal bevonden, biografie over Flaubert, waarin hij feitelijk zijn inzichten omtrent Marx en Freud combineert. Daarnaast ontwikkelt hij zich publiekelijk vooral tot onvermoeibaar politiek strijder die diverse fasen van ultralinks denken doorloopt, het begunstigen van Stalin-Rusland boven het verfoeilijke Amerika, sympathie voor het poststalinistische Rusland en Cuba, maoïsme en iets wat misschien het beste ‘beschaafd anarchisme’ genoemd kan worden. Deze hele ontwikkeling, compleet met de duizelingwekkende inconsequenties in zijn denken en levensstijl, staat uitputtend in beide biografieën beschreven. In beide vond ik Sartres vooroorlogse geschiedenis fascinerend, zijn laatste 35 jaar gemiddeld criant vervelend.

Openbare rol

Laat ik me voorlopig tot Haymans beeld beperken - Cohen-Solal is immers alweer een paar jaar uit en besproken en zal dat, als binnenkort de Nederlandse vertaling uitkomt, wel weer opnieuw worden. Met grote zorg voor detail en verbluffende kennis van het oeuvre schrijft deze voormalige acteur, die zich als een van de beste biografen van onze tijd heeft aangediend (Brecht, Nietzsche en Kafka gingen vóór Sartre onder het mes), een op sympathie en gegrepenheid gefundeerde, behoorlijk kritische levensgeschiedenis. Hayman legt daarbij vooral veel nadruk op Sartres levenslange inconsistenties, zijn almaar zoeken naar eerst een filosofische waarheid, later een sociale rechtvaardigheid, waarbij hij steeds wisselende standpunten durfde in te nemen. In zijn inleiding constateert Hayman dat Sartre noch de grootste schrijver, noch de belangrijkste filosoof, noch de voornaamste politieke denker van zijn tijd was; zijn genie ‘lag in de totaliteit van zijn werk, beschouwd als “de totaliteit van de manifestatie van de persoon”’, zijn belang in ‘zijn centrale plaats in de Europese intellectuele geschiedenis sinds de mode van het existentialisme die in 1945 begon’.

Hayman kan er ook niks aan doen, maar zijn biografie lijdt onder het leven dat hij beschrijft, tot 1945 dat van een mens, daarna dat van vooral een publiek verschijnsel. Ook Sartre zelf kon er niet veel aan doen, hij liet zich zijn openbare rol enigszins onverschillig aanleunen, zag het als een middel tot het verwezenlijken van zijn sociale idealen en bleef intussen zichzelf wel op het persoonlijke vlak, al voorspelde hij veelbetekenend in zijn oorlogsdagboek: ‘Na de oorlog zal ik dit dagboek niet meer bijhouden of, als ik dat wel doe, zal ik het niet meer over mezelf hebben. Ik wil niet tot het einde van mijn dagen door mezelf worden geobserveerd.’

Voor de biograaf is het een vrijwel onmogelijke opdracht uit te vlooien hoe de naoorlogse mens Sartre zich nog verhoudt tot de Homo Publicus. Zowel Hayman als Cohen-Solal slagen er niet in het een met het ander in een psychologisch verklarend verband te krijgen. Uitweidingen over werkelijk stierlijk oninteressante ontwikkelingen binnen het naoorlogse én Sartres éígen linkse denken worden afgewisseld met korte doorkijkjes in zijn privé-leven die naar de eerste helft van beider biografieën doen terugverlangen, maar dan onmiddellijk weer óp naar het volgende congres of manifest! De biograaf die die twee elementen overtuigend weet te integreren moet nog opstaan en liefst een genie bezitten ter omvang van dat van Sartre zelf toen hij zijn oorlogsdagboeken bijhield.

Het is vooral Sartres zucht naar authenticiteit, zijn geweldige, zichzelf ontdekkende en becommentariërende verstand én zijn merkwaardige, ook wel smeuïge, emotionele leven, dat die eerste periode zo interessant maakt. In een brief uit 1926 aan een van zijn eerste vriendinnen, Simone Jolivet (‘Toulouse’), feitelijk een gewone boze liefdesbrief aan iemand die een afspraak wil afzeggen, schrijft hij: ‘Als je niet vrij bent maak je je vrij, dat is alles.’ In deze simpele constatering ligt de kiem en de uitkomst van zijn hele denken besloten: hoe stelt de mens zich vrij en onbevooroordeeld op ten aanzien van zijn historische, sociale en psychische limieten. In zijn eigen ontwikkeling maakte hij wat dat betreft grote sprongen. Blijkt hij bijvoorbeeld in zijn oorlogsdagboeken nog de mogelijkheid te overwegen dat een verschijnsel als de Eerste Wereldoorlog tenslotte viel terug te voeren op de verlamde arm van Wilhelm II (zoeken naar compensatie in ijdelheid en machtsvertoon), later ontkende hij dat iets als Robespierres inferioriteit van beslissende invloed op de terreur van zijn bewind kon zijn geweest, en hij beweerde dat Stalins despotisme onscheidbaar was van de voor die historische situatie noodzakelijke agressie.

Ook in zijn privé-leven was hij niet op de gebruikelijke wijze consequent, om het maar eens zacht te zeggen. Hij beloofde de Beauvoir eeuwige geestelijke trouw, maar beschouwde een huwelijk met haar en wie dan ook als onzin. Tóch beloofde hij zijn vriendin Wanda Kosakiewicz met haar te trouwen. Dezelfde vroeg hem over een bepaald pijnlijk detail zijn mond te houden, wat hij alweer beloofde, om het vervolgens lachend aan de Beauvoir door te kleppen. Hij liet alles in plaats van aan de Beauvoir na aan zijn vriendinnetje Arlette Elkaim door haar te adopteren, en passant ook nog een van zijn oude preoccupaties, een incestueuze relatie, min of meer verwezenlijkend.

Dweepziek

Al zijn filosofische en sociale ongerijmdheden rijmt Hayman aan elkaar tot een beeld van een enigszins verscheurd mens die toch niets tragisch had omdat hij zich van zijn eigen ontwikkelingen bewust bleef. Sartre was dan ook niet bang zijn onjuistheden of zelfs leugens toe te geven. Zijn openbare verdediging in 1952 van de stalinistische werkkampen was, gaf hij later toe, gebaseerd op bewust achtergehouden ervaringen die hij terwille van het ideaal had verzwegen. Een opportunist dus? In zekere zin soms, maar een die het uit idealistische overwegingen was die hij zelf ter discussie durfde stellen. ‘Als hij niet altijd eerlijk was, was dat omdat eerlijkheid een luxe was die hij zich niet kon permitteren,’ vindt Hayman, en in de regel ervoor wijst hij op het morele belang van Sartre, die iemand was die ‘moediger, vasthoudender, intelligenter, gepassioneerder dan wie ook in deze eeuw zijn leven gebruikte om te onderzoeken hoe hij de kwaden van de contemporaine geschiedenis onder ogen kon zien.’ Vanuit deze beoordeling is Haymans Sartre geschreven, met veel kritiek (met name ook op het literaire werk en de toneelstukken), en een bewondering die hem niet in een afgestoken feestrede zit maar in het zorgvuldig afwegen van 's mans bijzondere eigenschappen. Het belang van Sartre voor de geschiedenis van onze tijd is overigens meer een uitgangspunt dan een uitkomst van zijn studie, die tenslotte een biografie is. Maar aan sommige zekerheden moet men maar niet tornen, zoals ook de Gaulle niet deed toen hij clement opmerkte over de mogelijkheid Sartre wegens zijn opruiend gedrag

Vervolg op pagina 6