Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Liefdevol veldwerk
Een participerend onderzoek naar de vrouwelijke werkelijkheid in de Derde Wereld

Uw toegenegen Dora D. Reisbrieven door Saskia Wieringa Uitgever: Furie, 109 p., f 22,95

Louise Fresco

Van Malinowski tot onlangs nog Nigel Barley (The Innocent Anthropologist) heeft antropologisch veldwerk boeiende en onthullende bijprodukten opgeleverd in de vorm van dagboeken en brieven. Een kijkje achter de schermen laat zien hoe moeizaam wetenschap tot stand komt temidden van onwillige informanten, onoverkoombare misverstanden en gebrek aan comfort. Maar terwijl Barley wanhopig tracht enig verband te zien tussen geslachte geiten, voorouderschedels en peniskokers, vergaat het Saskia Wieringa heel anders. In Dora D. geen spoor van vertwijfeling, gebrek aan medewerking, desoriëntatie of onbetrouwbare gidsen. Integendeel, zonder uitzondering ontmoet de schrijfster warme gastvrijheid en meer dan gewillige informantes. ‘Roekmi zuchtte diep en trok mij naar zich toe. “Hè hè, ik had niet gedacht dat ik je al zo snel op mijn bed zou krijgen.” Ik kuste haar hartstochtelijker, streelde haar schouders, armen, borsten.’

Wieringa, aan het Institute for Social Studies verbonden als antropologe, doet onderzoek naar een van de meest onderbelichte aspecten van de ‘vrouwelijke werkelijkheid’ in de Derde Wereld, ‘lesbische levensvormen’ en ‘verschillende uitingsvormen van vrouwenvriendschappen’. Op alle continenten heeft zij materiaal verzameld ‘dat duidelijk maakt dat vrouwen relaties met elkaar ontwikkelden in een vorm waarin ze weliswaar de door mannen beheerste heteronormen van haar maatschappijen niet wezenlijk aantastten maar waarin ze toch zoveel ruimte voor zichzelf creëerden dat ze haar behoeften aan vriendschap, erotiek en sociale en economische geborgenheid met elkaar konden vervullen.’ In het laatste hoofdstuk van haar boek licht zij de aard van dit onderzoek meer toe. Haar uitgangspunt is dat mannelijke onderzoekers of geen oog gehad hebben voor vrouwenvriendschappen of deze alleen in negatieve termen hebben beschreven, bijvoorbeeld als gevolg van ‘paternale deprivatie’. Op basis van de door haar opgespoorde gegevens concludeert de schrijfster dat de beschuldiging dat lesbianisme een recente, westerse uitvinding zou zijn, kan worden weerlegd. Er blijkt een groot aantal manieren te zijn, naast de westerse lesbische stijl, waarop ‘vrouwen haar relaties met elkaar geleefd hebben’.

Het werk van Wieringa moet gezien worden in het kader van de feministische antropologie, waarin het viricentrisme te vuur en te zwaard wordt bestreden. Viricentrisme is, voor wie het nog niet mocht weten, ‘het gecentreerd zijn rondom het denken en handelen van de man’ - een uiterst laakbare trek die deze wetenschap tot het begin van de jaren zeventig heeft gekenmerkt. Vanaf dat moment hebben feministische wetenschapsters de vrouw serieus genomen, haar onderdrukking op alle mogelijke terreinen aan de kaak gesteld en haar kracht en solidariteit uitvoerig gedocumenteerd in ontelbare gedetailleerde studies over de positie van de vrouw van Ankara tot Zaria. Ook methodologisch werd een doorbraak bereikt doordat de meningen en gevoelens van vrouwen een belangrijker uitgangspunt zijn gaan vormen dan zogenaamde objectieve feiten of het abstracte rationele raamwerk van de wetenschap. Essentieel hierbij is dat de onderzoekster niet neutraal tegenover haar onderzoeksobjecten staat maar op alle mogelijke wijzen in het lokale leven participeert. Dit stelt hoge eisen aan de intuïtie en het invoelingsvermogen van de feministische antropologes.

Uw toegenegen Dora D. is daarom potentieel zo interessant omdat het een mogelijkheid biedt om te zien hoe feministisch onderzoek, en dan nog wel naar een van de minst onderzochte onderwerpen, plaatsvindt. Wieringa's alter ego, Dora D., bedrijft haar participerende observatie voornamelijk in bars en op congressen. Met veel inlevingsvermogen worden de vele schakeringen van de scene neergezet. Travestieten in Singapore (‘strak t-shirt met een prachtige boezem’), ‘lesbo-Jakarta’ met zijn ‘guys’, in mooie broeken op snelle motorfietsen, en haar minnaressen, die zich in uiterlijk en gedrag in niets onderscheiden van heterovrouwen. De guys roken sigaretten en dragen herenhorloges. Ze bezoekt een Chinese tempel in Singapore waar vegetarische tantes en haar geadopteerde dochters wonen en leert veel over de vrouwelijke principes in de Chinese godsdienst. Dat leidt tot boeiende inzichten: ‘De Chinese muur is toch de grootste vulva ter wereld! Het christendom waar jullie je tegen moeten afzetten is natuurlijk bij uitstek fallisch... Het vrouwelijke masochisme is een van de kernpunten van jullie symbolische ordening, terwijl wij uitgaan van een actief, regelend vrouwelijk principe.’ Aldus een van haar informanten.

Workshop

In poëtische en sensuele bewoordingen worden haar ervaringen in Lima's lesbo uitgaansleven beschreven, waar zij mee naartoe genomen wordt door een aantal vrouwen die zij op een conferentie ontmoette. Die conferentie is overigens ook van groot belang omdat ‘deze avond voor veel vrouwen betekende dat zij voor het eerst in het openbaar zeiden lesbisch te zijn’, waardoor ‘met iedere getuigenis de opwinding in de zaal (toenam).’ Tussen Wieringa en Teresa, ‘twee als butch geclassificeerde dykes’, groeit op de dansvloer, en vooral later op de avond, wat moois: ‘onze lichamen vonden elkaar in een omstrengeling die zo weldadig was dat we zelfs het verdriet dat we de hele avond met ons mee hadden gedragen konden accepteren.’ Ook bij een volgende gelegenheid blijkt Lima onverwachte verrassingen in petto te hebben, zoals de ontmoeting met Marta, deelneemster aan een ‘workshop over het kennen van je eigen lijf’, waarbij ze voor het eerst een vrouw naakt zag: ‘Prachtig! Zo volmaakt! Ze was jong en mooi, en ze ging ook liggen en spreidde haar benen, zodat wij haar vagina konden zien. Sommige vrouwen kleedden zich toen ook uit.’ Het verhaal van Marta, een van de belangrijkste leidsters van volksvrouwen in Lima, is exemplarisch voor Uw toegenegen Dora D. Marta, die al politiek actief is en zich bepaald niet alleen tot het huishouden beperkt, heeft al de nodige ervaringen met mannen, variërend van Fidel Castro (die zij op zijn nummer heeft gezet) tot met ijzeren staven gewapende militairen, achter de rug. Zij bekeert zich niet alleen tot het feminisme maar leert tevens, in Dora's armen, en onder de eerste de beste palmboom, de lesbische liefde kennen.

Opvallend in dit alles is dat, in tegenstelling tot de ervaringen van andere onderzoekers in de Derde Wereld, bij Saskia Wieringa op geen enkel moment de verveling of vervreemding toeslaat. Misschien is dat ook niet verbazend. Het onderzoek naar lesbische levensvormen dat de schrijfster onderneemt, is behalve een weerspiegeling van haar persoonlijke voorkeur (naar we aan mogen nemen), tevens een politieke keuze. Het gaat in feite om niets meer of minder dan het nec plus ultra van de feministische antropologie, het voorportaal van een nieuwe androgyne cultuur. Lesbische vrouwen vormen in die visie immers de voorhoede, en daarin past geen enkele twijfel, op zijn hoogst een mild gevoel voor humor (‘Ik moet mij werkelijk haasten, de tijd, diverse inlichtingendiensten en de gevestigde patriarchale wetenschappers zitten mij op de hielen’). Zolang alle vrouwen nog niet weten dat ze eigenlijk lesbisch zijn, is er voor Dora D. dus nog veel bekeringswerk te doen.

■