Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Gaat heen en reist, het geluk zal u deelachtig worden
Bruce Chatwins oplossing voor de menselijke onrust in The Songlines

The songlines door Bruce Chatwin Uitgever: Jonathan Cape, f 47,50

Mariëtte Haveman

Het grote probleem bij reisverhalen zit hem in de rechtvaardiging. Vaak is dat het meest gewrochte, onwaarschijnlijkste onderdeel van een boek vol onwaarschijnlijke avonturen. Als iemand gerechtvaardigd is om op bezoek te gaan bij de Kukukuku mensen in het dorp Ikumdi, is het een antropoloog, vandaar misschien dat dilettanten zich soms wat rancuneus over deze profs uitlaten. Ook in Bruce Chatwins The Songlines duikt even zo'n professional op: ‘een naijverige academicus die Arkadi's vriendschap met de song-men vol weerzin bezag, zo veel mogelijk informatie uit hem perste en prompt een geheim verraadde dat hij beloofd had te zullen houden.’

Zo zijn ze, die lui.

Des te grappiger is het dat het enige reisverhaal dat ik ken waar iemand werkelijk zich op de kop krabbend zijn reis binnenstruikelt, afkomstig is van een antropoloog: Nigel Barley's The Innocent Antropologist. Hij overtreedt in dit boek nog diverse andere regels: die van de Vreemdeling die Volledig Geaccepteerd wordt door de Natives, en die van de Verzwegen Thuiskomst. Zijn samenvatting van dit onderdeel maakt op afdoende wijze begrijpelijk waarom het gewoonlijk wordt weggelaten.

Bij Bruce Chatwin zal men dergelijk gestuntel en een dergelijke overmaat aan zelfspot niet hoeven te zoeken; hij heeft geen moeite met de rechtvaardiging van zijn reislust. Voor hem is het reizen een roeping, en in The Songlines is die roeping uitgegroeid tot een filosofie die zich met aanzwellende hoefslag over de pagina's van het boek verspreidt.

Ideeënroman

Is het waar dat een schrijver na drie succesvolle boeken niet meer gelezen, maar hooguit nog beleden wordt, als een soort geautoriseerde mummie? Dat vroeg ik me af na het lezen van vijf recensenten (allemaal Angelsaksen) over The Songlines. Het boek wordt algemeen toegejuicht als een ‘ideeënroman’ van de eerste orde, maar de vraag wat die ideeën precies behelzen wordt met beleefde eerbied omzeild. Patrick Leigh Fermor in The Spectator vindt het een uitzonderlijk boek vanwege ‘de passie om een raadsel op te lossen.’ Edmund White in The Sunday Times is onder de indruk van ‘de combinatie van reisverslag, filosofie en antropologische speculatie’ waaruit het boek is samengesteld, en de vele concepten die er in worden opgeworpen. John Bayley in de London Review of Books vindt het boek in zijn algemeenheid overweldigend actueel. ‘Waar het ook over gaat, dit boek is een meesterwerk.’ juicht hij. En zo gaat het verder bij die Angelsaksen. De enige kritische noot komt van Linda Christmas in The Times, die in haar bespreking volstaat met twee alinea's verdachtmakingen omtrent de flaptekst en de foto achterop (‘narcissistic’). Dat zet ook geen zoden aan de dijk!

Laat ik dit vooropstellen: ook ik was wat betreft Chatwin gunstig bevooroordeeld. Dankzij In Patagonia met de prachtig beschreven culturele permutaties die hij daar verzamelde, analoog aan de prehistorische fauna van het land, en dankzij het romantisch bizarre The Viceroy of Ouida. De schoonheid van die boeken zit hem in hun kroniekachtige, elliptische vorm; de schrijver is nauwelijks aanwezig als commentator. Er wordt niet gemoraliseerd, gefilosofeerd of gepsychologiseerd. Het zijn verzamelingen van mini-drama's die voornamelijk illustreren wat er gebeurt als mensen min of meer onvrijwillig op drift zijn geraakt: de heimwee, het zich tegen de klippen op vastklampen aan de resten van vroeger toen alles nog in orde was - een buste van Mozart, grootmoeders ooit meegeëmigreerde kabinetje en scones met ersatz clotted cream in de woestijn. Dat is het weemoedig romantische leidmotief van die boeken.

Daarom vind ik het vreemd dat Chatwin nu opeens een boek heeft geschreven waarin hij het nomadenbestaan verabsoluteert tot de best denkbare vorm van menselijk leven. En al die smachtende zielen van heimweelijders uit Patagonië en Ouïda dan? Waar zijn die gebleven?

Afgezien van het ideeëngedeelte is The Songlines bij vlagen een mooi boek. De cultuur van de Australische Aboriginals die Chatwin beschrijft (door Freud op de eerste bladzij van Totem en Taboe, waar Chatwin vreemd genoeg niet aan refereert, beschreven als ‘de meest onontwikkelde en armzaligste wilden’ en als ‘arme, naakte kannibalen’) blijkt gestoeld te zijn op een complexe vooroudermythologie. Het verhaal is dat die voorouders, in de gedaante van dieren, eerst zichzelf hebben geschapen en vervolgens op reis zijn gegaan. ‘Tijdens hun immense trektochten over het continent zongen ze de naam van alles dat hun pad kruiste, en zongen ze op deze manier de wereld tot leven. Er is nauwelijks een rotsblok of kreek of eucalyptusbosje dat niet de drager is van een gebeurtenis in de een of andere songline. Met andere woorden, heel Australië kan gelezen worden als een muziekblad,’ aldus Chatwins eigen samenvatting in een interview met Michael Ignatieff in het tijdschrift in boekvorm Granta (nr. 21) De songlines fungeerden bovendien als kanalen van communicatie en uitwisseling van goederen tussen stammen, die niet elkaars talen, maar wel elkaars melodieën verstonden.

Dat is mooi, omdat het in een elementaire vorm iets laat zien van de manieren waarop mensen al vroeg probeerden om de woeste wereld begaanbaar te maken. Ergens tegen het eind van het boek refereert Chatwin even aan Frances Yates' boek The Art of Memory. Daarin wordt beschreven hoe mensen sinds oude tijden abstracte begrippen aan ‘plaatsen’ hebben gekoppeld, mentale paleizen die hen hielpen om hun gedachten te ordenen en terug te vinden. De songlines zou je kunnen beschouwen als een soort omgekeerde toepassing van The Art of Memory: de wereld wordt geabstraheerd, van betekenis voorzien, en daarmee bewoonbaar gemaakt. Chatwin is echter niet gediend van dit soort overwegingen, omdat het hem niet gaat om een model voor hoe het in de mensenwereld feitelijk toegaat. Wat hij zoekt is een ideaal. Niet zozeer de overeenkomst tussen ons allen, als wel het verschil tussen hen en ons houdt hem bezig.

Odyssee

The Songlines bestaat eigenlijk uit twee delen: het begint met een betrekkelijk dunne verhaallijn, Chatwins eigen songline, van een soort Odyssee over het Australische continent, samen met zijn vriend Arkady. Het verhaal is deels waar gebeurd, deels fictief. Tegen het einde toe wordt het steeds dikker gevoerd met partijtjes citaten, overdenkingen en notities, opgetekend in des schrijvers chique Parijse notitieboekjes. De twee onderdelen komen samen in de theorie waar Chatwin zich in heeft vastgebeten. Die theorie is dat het reizen ons in de genen zit, en dat de westerse mens pas van zijn onrust genezen zal worden als hij zijn boeltje pakt en op stap gaat.

In het verhaalgedeelte is de informatieopname en verstrekking voornamelijk verdeeld over Bruce, de beschouwelijke ik-figuur, en de fictieve Arkady, strijder voor de rechten van de Aboriginals en kleinzoon van een Russische kozak, twee figuren die wat je noemt ‘perfect op elkaar ingespeeld’ zijn. Zij bezoeken allerlei vrienden van Arkady, en voeren onderwijl erudiete gesprekken:

‘Het land zou onaangeraakt moeten blijven: zoals het was in de Droomtijd toen de voorouders de wereld tot leven zongen.’

‘Rilke,’ zei ik, ‘had een vergelijkbare intuïtie. Hij zei ook dat het lied het bestaan was.’

‘Ik weet het,’ zei Arkady, zijn kin op zijn handen steunend, ‘Derde Sonnet voor Orpheus.’ En iets verderop:

Bruce Chatwin
jerry bauer

‘Met andere woorden, “bestaan” is zo veel als “waargenomen worden”?’

‘Ja.’

‘Lijkt verdacht veel op Bishop Berkeley's Refutation of Matter.’

‘Of het Boeddhisme van de Zuivere Geest,’ zei Arkady, ‘dat de wereld ook als een illusie ziet.’

Zo veel eensgezindheid geeft de lezer het gevoel dat zij te veel is in dit hooggestemde gezelschap, en de neiging zich maar discreet terug te trekken. En dan, afgezien van de fictieve maar toch wel sympathieke Arkady: wat een hoeveelheid nare, vlegelachtige, geborneerde en onaantrekkelijke mensen moet de schrijver zijn en onze revue laten passeren, alvorens waarlijk het licht te zien! Een gezelschap van praatjesmakers, blaaskaken, uitvreters en idealisten, kortom mensen die een overmatig gevoel van eigenwaarde ontlenen aan hun Zaak. Iedereen heeft een alibi en een Verhaal, waar Chatwin eerbiedig naar luistert. Ik heb zelden een boek gelezen waarin ik zo vaak de neiging voelde om de schrijver door elkaar te rammelen.

Eigenlijk is het gedeelte ‘From the Notebooks’ interessanter. Daar heeft Chatwin, enigszins te hooi en te gras, het materiaal verzameld dat zijn theorie moet staven, maar af en toe is hij daar ook even zichzelf, met typische wilde anekdotes en ontmoetingen. De belangrijkste gast is hier Konrad Lorenz, die hij ooit heeft bezocht voor een interview. Lorenz blijkt niet alleen veel van dieren af te weten, maar ze ook perfect te kunnen imiteren.

Chatwin heeft Lorenz nodig voor de argumentatie dat mensen instincten hebben die hun handelen bepalen. Tegelijk bestrijdt hij het idee dat dat handelen gedreven zou zijn door territoriale agressie. Volgens Chatwin is de mens van oorsprong geen agressief hebzuchtig, maar een defensief voortvluchtig wezen. Ter staving van deze theorie heeft hij heel wat geleerden en dichters bij elkaar gesprokkeld. De resultaten daarvan worden weergegeven in kleine stukjes conversatie - begrijpelijkerwijs de stukjes die zijn theorie min of meer adstrueren.

Als ik het goed begrijp komt Chatwins ‘scenario’ hier op neer: in de oertijd zou de mens een machtige tegenstander hebben gehad, een prehistorische Prince of Darkness, een hyena of katachtige die hem achtervolgde, en waartegen maar één ding bestand was: hersenen. Onze hersenen hebben hem overwonnen, en tegelijk hebben ze ons gemaakt tot wat we in essentie zijn: rusteloze geesten die voortdurend overal op gevaar bedacht zijn.

Neurose

Chatwin ontleent deze suggestie als een tweede Kuifje (‘In de Red Room hield ik zojuist de fossiele schedel van Dinofelis in mijn handen, een perfect specimen...’) aan een paleontoloog met een naam die te mooi is om waar te zijn; prof. ‘Bob’ Brain en zijn assistente Elisabeth Vrba: ‘Is onze hele geschiedenis niet een zoektocht naar valse monsters? Een nostalgie naar het Beest dat we verloren hebben? Naar de Heerser die gracieus het toneel verliet - en ons achterliet met het wapen in onze handen?’

Voorwaar, mijne heren - een duizelingwekkende hypothese.

In het boek, en nog eens in het interview in Granta, vertelt Chatwin hoe hij erop is gekomen. ‘Toen ik in de twintig was had ik een baan als expert van moderne kunst bij een bekende kunsthandel. We hadden vestigingen in Londen en New York. Ik was een van de bright boys. Mensen zeiden dat ik een grote carrière voor me had. als ik het maar handig speelde. Op een ochtend werd ik blind wakker.’ De oorzaak blijkt psychisch; de dokter raadt hem aan de schilderijen een tijdje voor verre horizonnen te verruilen en de genezing volgt in de vorm van een reis naar de Sahara, waar hij in contact komt met het nomadenvolk de Beja, wier ‘oneerbiedige en tijdloze vitaliteit’ hem zeer aanspreekt. Van de Beja is het maar een klein stapje naar de aboriginals.

Hoeveel idealistisch heil valt er te verwachten van iemand die zijn eigen neurose, ontwikkeld in het benauwdste broeikasje van onze cultuur, samen met de daarop volgende louteringskuur model laat staan voor een totaal wereldbeeld? Het grootste bezwaar dat ik heb tegen Chatwins verhaal zit hem niet zozeer in de hypothese over de oorsprong van de mens als wel in de zendelingachtige manier waarop hij deze aanprijst als argument voor de kuur die ons westerlingen van onze paranoia moet genezen. Tegenover elk citaat van Baudelaire en

Vervolg op pagina 12