Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 6]

Een laatste strohalm, maar altijd aanwezig
De vele boeken over het jodendom en de vele soorten joden

Judaism door Nicholas de Lange Uitgever: Oxford University Press, 156 p., f 28,-
A special legacy An Oral History of Soviet Jewish Emigrés in the United States door Sylvia Rothchild Uitgever: Simon and Schuster, 333 p., f 64,35 Importeur van Ditmar
Conflicts and contradictions door Meron Benvenisti Uitgever: Villard Books, 210 p., f 55,85 Importeur Van Ditmar
A certain people American Jews and their lives today door Charles E. Silbermann Uitgever: Summit Books, f 32,75 Importeur Van Ditmar
Mein judentum door Hans Jürgen Schultz (red.) Uitgever: DTV, 244 p., f 14,65 Importeur Van Ditmar
Andere recent verschenen boeken over hetzelfde onderwerp:
Arab and Jew Wounded Spirits in a Promised Land door David K. Shipler Uitgever: Bloomsbury, 596 p., f 68,75 Importeur Nilsson & Lamm
From time immemorial The Origins of the Arab-Jewish Conflict over Palestine door Joan Peters Uitgever: Michael Joseph, 601 p., f 73,80 Importeur Nilsson & Lamm
Jiddisch Das Abenteuer door Salcia Landmann Uitgever: Ulstein, 473 p., f 29,25

Chris van der Heijden

We waren met een gezelschap bijeen om te praten over de 4/5-meiviering in Amsterdam. Onder de aanwezigen was een joodse vrouw die vertelde dat ze iedere keer fysiek leed wanneer er in de media iets vertoond werd over de holocaust. Iedereen kon dat begrijpen. Ongeveer een half uur later raakte ik met haar in gesprek over de vraag wie of wat een jood is. Zij beweerde dat mensen joden zijn als ze uit joodse ouders (moeder) geboren worden en dat het jood-zijn bovendien te maken heeft met het aanvaarden van een traditie en een pijnlijk verleden. Op deze punten konden we elkaar vrij gemakkelijk vinden. Je bent katholiek als je ouders katholiek zijn; katholicisme impliceert ook bewustzijn van een traditie en een pijnlijk verleden (al is die pijn niet navenant en werd ze meestal door de ander ervaren). Hetzelfde geldt voor het protestantisme, socialisme enzovoort. ‘Stel nu,’ zei ik, ‘dat je weliswaar uit een katholieke traditie stamt maar daarmee niets meer te maken wilt hebben. Dan ben je niet langer katholiek, ook al realiseer je je dat afkomst en achtergrond zich niet zomaar af laten schudden. Je blijft hoogstens christen omdat dit woord een bestanddeel is van het begrip ‘westers’. Zij aanvaardde dit maar ontkende dat het ook voor joden geldt: je bent en blijft joods, of je wilt of niet. Dit nu ontlokte mij een opmerking die in het gezelschap bijzonder slecht viel: ‘Daarmee,’ zei ik, ‘neem je hetzelfde standpunt als de antisemieten in; de nazi's zeiden dat ook: Jude, Halbjude, Vierteljube. Hoe je er zelf over denkt, doet niet ter zake. Eens jood, altijd jood.’ Ik wist de pijnlijke stilte die volgde nog enigszins te verzachten door erop te wijzen dat haar standpunt tegen mijn humanistisch gevoel voor ‘menselijke vrijheid’ inging, maar veel viel er niet meer te redden. De vrouw was gekwetst, de avond verpest. En ik ging naar huis met een probleem: was wat ik beweerd had werkelijk zo stom?

Volgens Nicholas de Lange (in Judaism) is er een fundamenteel verschil tussen christendom en jodendom. ‘Jood-zijn,’ zo zegt hij, ‘betekent eerst en vooral behoren tot een groep, het joodse volk. Het geloof is daarbij secundair.’ En hij vervolgt: ‘Het contrast met het christendom spreekt voor zich: de christen behoort tevens tot een gemeenschap (corporate entity), de christelijke kerk en de christen kunnen daarom ook door hun geloof getypeerd worden.’ Ik vermoed dat die vrouw daarmee in zou stemmen: jodendom is meer dan een geloof; een geloof kan je afzweren, dat ‘meer’ niet of nauwelijks. Daar lijkt veel voor te zeggen maar die vereenzelviging van christendom en geloof is gewoon onzin: wat is die ‘Christian church’ waar De Lange het over heeft? Er bestaat een katholieke kerk met een duidelijke hiërarchie; de calvinistische kerk is al veel moeilijker aan te wijzen, de Anglicaanse gemakkelijker, de lutherse weer moeilijker. Je kunt van protestant katholiek worden, van lutheraan calvinist; je kunt ook uit iedere kerk stappen, maar kun je ophouden Christen te zijn? Jodendom wil volgens De Lange zeggen dat je behoort tot een volk. Dat kan je van het christendom inderdaad niet beweren. Maar het christendom is (was) wel een typisch Europees verschijnsel. Het behoort bij een gebied en de inwoners van dit gebied ademen het christendom dan ook in als de lucht die er hangt. Het is ook even ijl en ongrijpbaar als die lucht, maar bestaat daarom niet minder. Een bepaalde moraal zit ons zo ingebakken dat je je soms verbijsterd afvraagt hoe je eraan komt en vooral: hoe je er weer af komt. Opvattingen over het huwelijk, de man-vrouwpositie, het mijn en dijn, geboorte, dood, ze zijn alle te herleiden tot het christendom; in de loop van een gecompliceerd secularisatieproces zijn ze ook alle aangepast maar dat verandert niets aan de ‘christelijke basis’. ‘Christendom’ is met andere woorden een cultureel, geen religieus begrip. Het staat voor niets anders dan voor een vage ondergrond die alleen in vergelijking betekenis krijgt. Maar als je zo doorredeneert volgt vanzelf de conclusie dat je ook het christendom niet kunt verlaten, zelfs als je dat zou willen. Toch is dat onjuist: het gebeurt tenslotte dat westerlingen - christenen - zo doordrongen raken van een Indiase, een boeddhistische of primitieve cultuur dat ze zich niet langer ‘christen’ voelen. En waarom zou hetzelfde dan niet voor joden kunnen gelden?

In de Verenigde Staten woont het gros van de circa veertien miljoen joden die er op de aardbol rondlopen, namelijk 44%. Positie en denkwereld van deze joden hebben in ieder geval sinds de Tweede Wereldoorlog een fundamentele verandering ondergaan. Als Charles Silbermann (A certain people. American Jews and their lives today) over zijn jeugd in de jaren twintig en dertig spreekt, zegt hij: ‘Op de beide Ivy League universiteiten waar ik lessen volgde, mocht het aantal joodse studenten nooit meer dan 20% tot 25% van het totaal bedragen en was het contact met de niet-joden beperkt tot het klaslokaal. Joden en niet-joden hadden nauwelijks een gemeenschappelijk sociaal leven. In de professionele wereld was er zelfs nog minder contact. Sommige beroepen - zoals dat van ingenieur - waren feitelijk voor joden niet toegankelijk en slechts een klein aantal werd toegelaten tot de medicijnen, de journalistiek en het academisch leven. Het was voor een jood met zakelijke belangstelling bovendien zinloos om een baan te zoeken bij een groot bedrijf. Zelfs de telefoonmaatschappij nam geen mensen aan van wie ze wist dat ze joods waren... Hoe anders is de situatie van mijn kinderen en van de generatie waarvan zij deel uitmaken. Hun keuze voor een school, voor werk of een woonplaats wordt op geen enkele manier negatief beïnvloed door hun joodse komaf. Zo liep mijn oudste zoon college op Harvard Law School in een tijd dat de dean en de helft van zijn staf joods waren... Voor mijn kinderen en de andere leden van hun generatie is gelijkheid een feit, niet enkele een verlangen.’ Je zou verwachten dat joden in deze ‘open society’ langzaam hun joodse status kwijtraken maar dat is volgens Silbermann niet het geval. Integendeel. Het jodendom wordt niet langer als een last ervaren zoals in zijn jeugd. Juist toen rebelleerden joden vaker tegen hun ‘groep’ omdat zij als gewone mensen behandeld wilden worden. En nu ze uiteindelijk zo behandeld worden, geeft dat joods-zijn alleen maar een extra dimensie aan hun Amerikaans staatsburgerschap. Onderzoekers die dan ook menen dat het verdwijnen van traditionele uitingen - zoals het spreken van Jiddisch of het naleven van bepaalde eetgewoonten - wijst op het vervagen van die joodse wereld, vergissen zich volgens hem. Ze zien niet dat er nieuwe vormen voor in de plaats zijn gekomen: met name de verdediging van Israël en de inzet voor Russische joden.

Een ander voorbeeld. In A special legacy. An oral history of Soviet Jewish emigrés in the United States vertelt Sylvia Rothchild over de ervaringen van circa 65.000 joden die in de jaren zeventig de oceaan overstaken. Een groot deel van hen praat als die anonieme vrouwelijke filosofe die geen enkele verbondenheid met het jodendom voelt en ontkent dat het scheldwoord ‘jood’ haar naar die groep dreef waarvan de leden dezelfde kreet naar hun hoofd geslingerd kregen. ‘Diep in mijn hart,’ zo zegt een ander, ‘voelde ik me Russisch, niet joods. Ik wilde als ieder ander zijn, een Russisch gezicht hebben en een Russische naam.’ En toch emigreerden deze mensen naar de Verenigde Staten toen de Sovjets daartoe gelegenheid boden. ‘Vele emigranten,’ aldus Rothchild, ‘spraken over het jodendom als een “kwestie van bloed” (a matter of blood), als iets dat ze niet konden beheersen. Ze ervoeren het als iets “mysterieus... ongrijpbaars”, een gevoel dat van tijd tot tijd opborrelt.’

Een derde voorbeeld - het meest persoonlijke en daarom ook het meest veelzeggende - uit het prachtige boek met de slechte titel van Meron Benvenisti Conflicts and contradictions. (Slecht is deze titel omdat hij de persoonlijke betrokkenheid van de schrijver niet uitdrukt en niet duidelijk maakt dat het hier net zo goed om memoires als analyse gaat). Benvenisti is de zoon van een van de mannen die sinds 1948 meehielp om de joodse staat te vestigen en zijn opvoeding was daar ook naar. Al vroeg werd hem gevoel voor de joodse traditie en het joodse lijden ingeprent. Zo reageerde zijn vader verbolgen toen hij een keer naar Spanje wilde gaan. ‘Als je grootvader nog leefde zou hij dat nooit toegestaan hebben,’ zei hij, ‘want toen ze ons in 1492 verdreven, zwoeren wij dat we nooit meer een voet op die bodem zouden zetten.’ Waarop Benvenisti natuurlijk antwoordde dat dit vijfhonderd jaar geleden was. ‘Dat doet niet ter zake. Ieder individu in iedere generatie is verplicht om te handelen alsof hijzelf uit Egypte verdreven werd.’ Met die achtergrond begon ook de zoon zich in te zetten voor Israël, eerst als jeugdleider, vervolgens als militair (1967, 1973) en uiteindelijk als loco-burgemeester van (Oost-)Jeruzalem. In deze functie raakte hij in conflict met burgemeester Teddy Kollek en de joodse burgerij van de stad. Gevolg was dat hij zijn baan op moest geven. Sindsdien heeft hij zijn oude stiel van historicus weer opgepakt en publiceert hij regelmatig in onder meer The New York Review of Books en The New York Times.

Pro-Arabische activiteiten

Het conflict waardoor Benvenisti zijn baan verloor, is tekenend voor zijn positie. Ergens halverwege het boek typeert hij zichzelf met een uitspraak van (niet zo verwonderlijk) Ian Paisley: ‘Een verrader en een brug doen precies hetzelfde; beide gaan naar de overkant.’ Zo verging het Benvenisti ook, in die volgorde. Al snel in zijn carrière probeerde hij een brug te slaan tussen de joodse en de Arabische wereld, niet zozeer omdat hij zulke uitgesproken politieke ideeën over samenwerking had als wel omdat de coëxistentie van deze twee bevolkingsgroepen voor hem een ervaringsfeit was. Zijn ouders waren respectievelijk in 1913 en 1925 naar een Palestina gekomen waar Arabieren en joden onder Engels toezicht samenleefden. Ze hielden een wankel evenwicht in stand, leefden in volledig gescheiden werelden maar leefden wel samen. Natuurlijk veranderde dit met de vestiging van de joodse staat, alleen in het in 1967 nieuwe veroverde deel van Jeruzalem (voor joden de belangrijkste en voor Arabieren de derde stad in de wereld) probeerde Mosje Dajan iets dergelijks opnieuw in praktijk te brengen. Het lukte - met moeite - maar toch. Hierbij werd ook Benvenisti ingeschakeld: hij onderhandelde over een monument voor de doden die in de Zesdaagse Oorlog aan Arabische zijde gevallen waren; hij bestudeerde andere steden waar verschillende groepen samenleefden; luisterde naar klachten, zocht oplossingen voor geschillen zoals voor het conflict over een Arabische winkelier die weigerde om een Hebreeuwse tekst op zijn uithangbord aan te brengen, enzovoort. Na de oorlog van 1973 bleek het experi-

[p. 7]

ment niet langer houdbaar: Dajan werd ontslagen, de PLO kreeg steeds meer belang en ‘de traditionele benadering raakte opnieuw in zwang: Arabieren werden van alles uitgesloten, als vijand behandeld en iedere onafhankelijke Arabische organisatie werd als subversief gezien en moest geliquideerd worden’, aldus Benvenisti. Nu raakte hij ook zelf in grote problemen: hij had namelijk voorgesteld om Jeruzalem in semi-autonome en deels ongemengde wijken te verdelen en die ondergeschikt te maken aan één gemeenteraad waarin zowel Arabieren als joden het voor het zeggen hadden. Over dat plan ontstond een rel: ‘Laten we Benvenisti en niet Jeruzalem verdelen,’ stond er ergens op een muur te lezen; een rechtse groepering begon een lastercampagne tegen hem; in de Knesseth werden al zijn pro-Arabische activiteiten uit de doeken gedaan - en natuurlijk veroordeeld. Hij werd van zijn taak ontheven, zij het nog tijdelijk. Maar de brug was al verrader geworden en als ‘verrader’ wordt deze man nog altijd gezien.

De binnenplaats van het gebouw van de Hebrew Immigrant Aid Society (HIAS) in Warchau, 1921

Het scheepskantoor van de Red Star - American Line in Warschau, waarmee veel Poolse joden naar Amerika emigreerden.
Foto uit ‘Beelden voor ogen’, een fotografisch verslag van het joodse leven in Polen tussen 1864 en 1939 door Lucjan Dobroszycki & Barbara Kirshenblatt-Gimblett, uitgegeven door Amphora Books, 1981.

Onbegrijpelijk: zo vanzelfsprekend als dit beeld van Benvenisti blijkbaar is in de ogen van een fanatieke Israëliet die ieder compromis met de Arabieren weigert, zo dwaas is het voor een buitenstaander als ik. Want ik heb nog nooit iets gelezen dat me zoveel leerde over het jodendom en de mentaliteit in het huidige Israël; nog nooit iets dat zo vanuit die ‘joodse ziel’ geschreven is. Benvenisti spreekt over de woestijn als ‘innerlijk landschap’; over moledet, een onvertaalbaar woord dat letterlijk ‘geboorteplaats’ betekent en de crux was van het Israëlisch educatief systeem. Moledet is zoiets als de fysieke ervaring en gemeenschappelijke ontdekking van het Beloofde Land, een fenomeen dat om voor de hand liggende redenen ontstond: want toen de eerste emigranten naar Palestina terugkeerden, raakten ze in verwarring door het contrast tussen het landschap dat ze uit hun jeugd kenden (bossen, rivieren, steppen) en de droge, verlaten woestijn die ‘thuisland’ genoemd werd. Daarom gingen zij als padvinders op ontdekkingstocht door het land van hun voorvaderen, gekleed in een zwart geborduurde rubashka (een Russische blouse), een kaffiyeh (Arabische hoofdbedekking), legerlaarzen en een tas vol kaarten. Een soort jeugdbeweging dus. Maar moledet is meer en heeft zeker na de verovering van de westelijke Jordaanoever een nieuwe betekenis gekregen: ontginning, aanplanting, irrigatie. Het fenomeen wordt dan ook wel omschreven als yedi'at haaretz, wat letterlijk ‘kennis van het land’ betekent maar een duidelijke seksuele connotatie heeft. ‘En Adam kende (yedi-a) Eva, zijn vrouw’ - hij nam dus bezit van haar; Benvenisti legt uit waarom een jood (waarom hij) tranen in de ogen kreeg toen de Israëli's in de Zesdaagse Oorlog de muur in bezit namen die deel uitmaakte van de tempel en waarom het een hoogtepunt van moledet was toen Mosje Dajan op 17 juni 1967 zijn schoenen uittrok om de al-Aqsa-moskee binnen te gaan (zo namelijk eerbiedigde hij het heiligdom van de moslims terwijl hij het toch als machthebber in bezit nam). Benvenisti schrijft beter over de kibboets dan wie ik er ook over las. Als deze uitmuntende kenner van het jodendom, deze jood in hart en ziel een verrader is, dan heeft Israël zijn kompas verloren. Daarvan ben ik overtuigd.

Wil

Drie voorbeelden met andere woorden van mensen of groepen die gedeeltelijk of helemaal buiten de orthodox-joodse wereld staan, maar in alle drie de gevallen er toch een sterke verbondenheid mee voelen, veel sterker dan een christen met zijn cultuur. Ik wil er nog één geven, van iemand die ons meer nabij staat dan een Amerikaan, een Rus of een inwoner van Israël: Jurek Becker - geboren in Lodz en deels opgegroeid in een concentratiekamp - kwam in zijn leven precies één keer in een synagoge, zo vertelt hij in de bloemlezing Mein Judentum. Hij ging daarheen ter voorbereiding van een film. In hetzelfde opstel zegt hij geen enkele band te hebben met het jodendom en evenveel affiniteit te voelen met de jood Kafka als met de christen Max Frisch. Hij durft zelfs te beweren dat hij (ik schrijf het om voor de hand liggende redenen maar in het Duits) ‘kein Scham darüber empfinde, dass es Juden sind, die sich im Nahen Osten als Herrenmenschen etablieren und Politiek betreiben, für die mir kein originelleres Attribut einfällt als: räuberisch’. Je moet maar durven om dat geladen woord ‘Herrenmensch’ voor de inwoners van Israël te gebruiken. Maar goed, nadat Becker er pagina's lang op gewezen heeft dat hij met het joodse volk niets te maken heeft, eindigt hij met een mysterieuze knieval voor de ‘Geheimnis’ die hij ondanks alles toch met zich meedraagt en die hij alleen maar ‘vergeblich versuchen (kann) aufzuklären’.

Becker verzet zich in dit opstel heftig tegen de gedachte dat iemand desgewenst niet uit het jodendom zou kunnen stappen zoals hij wel kan ophouden Rus of christen te zijn. Letterlijk zegt hij dat zijn felheid op dit punt mede een gevolg is van het feit dat zowel extreme zionisten als bittere antisemieten er een dergelijke mening op na houden - ‘bedrohlich und ungeheuerlich’ vindt hij dit omdat het van het jodendom zoiets als een natuurverschijnsel maakt: een steen waarvan een geoloog die het ding nog nooit gezien heeft, kan zeggen: ‘Deze hoort tot de halfedelstenen’ (of de kiezels). En dan maakt hij toch die zwaai. Waarom? Hoewel de essentie daarvan blijkbaar niet te vatten is (vandaar het woord ‘Geheimnis’) geeft hij terloops toch twee redenen. De ene komt uit de mond van zijn vader: ‘Denk je nu werkelijk,’ zo zei die eens, ‘dat ik me ook maar één seconde jood zou voelen als het verschijnsel antisemitisme niet bestond?’ De andere is veel rationeler. ‘De kenmerken waardoor een mens zich bij de joden laat indelen,’ zegt hij, ‘lijken mij geheel en al willekeurig, op één na: deze mens wil tot die groep behoren.’

Hiermee raakt hij - denk ik - de kern van het probleem: uiteindelijk wil ook Becker tot het jodendom behoren, ondanks alle bedenkingen die hij ertegen heeft. En waarom? Doorslaggevend lijkt de reden die zijn vader gaf, maar dieper in zijn hart ligt een andere en die is te herleiden tot een simpele ervaring met een grote zeggingskracht (en inwisselbaar voor talloze van gelijke aard): toen hij een jongetje van een jaar of elf was, kwam er eens een onbekende buitenlander met een kaal hoofd en een lange baard op bezoek. De man keek Jurek indringend aan, schudde het hoofd en sloot hem in de armen. Hij drukte harder en harder, begon te trillen, te huilen. Jurek begreep er niets van, stond verstijfd en zocht met de ogen hulp bij zijn vader. Die knikte berustend. De omhelzing duurde lang, plotseling liet de man weer los, ging naar de badkamer, droogde zijn ogen en verdween. Becker zag hem nooit meer terug en schrijft. ‘Op een of andere manier voelde ik dat zijn verslagenheid niets met mij persoonlijk te maken had, ook niets persoonlijks met hem. Het ging om een contact dat niet tot één of twee mensen beperkt blijft. Ik ervoer dat die man verbonden was met iets dat ver buiten hem lag en belangrijker voor hem moest zijn dan wat ook. En ook al ben ik niet in staat hem op die weg te volgen, zelfs geen stukje, toch heb ik door hem geleerd dat die weg bestaat en hoeveel ze voor sommige mensen betekent.’

Dit begrijp ik, hoe vaag het ook blijft: het voorval vond ongeveer in 1948 plaats, enkele jaren dus nadat iedere jood gehoord had wat er in de vernietigingskampen gebeurd was. Hoe zou je op zo'n moment nu niet een bijna kosmisch gevoel van verbondenheid voelen met dat handjevol lotgenoten dat het in Europa overleefd had? Dit jochie van elf dat heelhuids uit het kamp gekomen was, die oude man die wie weet hoeveel vrienden en familieleden verloren had: een op zich nietszeggend woord met 101 betekenissen is op zo'n moment hun enige houvast, het enige ook dat hen bindt. ‘Jood.’ En het feit dat het in de Joodse geschiedenis keer op keer gebeurde dat dit woord de laatste strohalm was, juist dat geeft het een betekenis die verduiveld moeilijk te vatten is maar daarom niet minder sterk. Dat antisemieten vanuit een andere achtergrond hetzelfde beweerden, maakt de vergelijking rationeel wel te verdedigen maar emotioneel banaal en grof. Al moet je hier dan wel aan toevoegen dat deze sociaal-psychologische typering van het woord ‘jood’ impliceert dat ook anderen zich zo kunnen voelen of zo gemaakt kunnen worden. Palestijnen bijvoorbeeld.

■