Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 9]

Maurycy Gottlieb, Dag des Oordeels, 1878 (Tel Aviv Museum)

Een hemel voor de joden
Joodse en Poolse historici over de twee droevigste naties ter wereld

The jews in Poland Redactie: Chimen Abramsky, Maciej Jachimczyk en Antony Polonsky Uitgever: Basil Blackwell, 264 p., f 110,-

Martin van den Heuvel

De lezingen in deze bundel beschrijven het ontstaan, de bloei en de ondergang van een van de belangrijkste joodse gemeenschappen ter wereld. Tegen het einde van de zeventiende eeuw woonde driekwart van de joden in Polen. Dit land werd door de joden beschreven als een rustoord in een vijandige wereld en werd ook het centrum van een bloeiende joodse cultuur. De Poolse joden vormden een aparte stand met eigen rechten en verplichtingen tegenover de koning. Zij genoten zelfbestuur in de vorm van een soort parlement (de ‘Raad van de Vier Landen’) dat één maal per jaar bijeenkwam en dat met de kroon onderhandelde over de hoogte van de belastingen; deze werden dan omgeslagen over de diverse joodse gemeenschappen. Deze Raad van de Vier Landen trof ook regelingen over het joodse onderwijs, economische problemen en andere zaken het joodse leven betreffende. De joden namen deel aan zowel de internationale als de lokale handel; maar zij waren in steden en dorpen ook actief als smeden, timmerlieden, schoenlappers, kleermakers, wagenmakers en dakdekkers. Polen was het enige land in Europa waar joden zoveel beroepen mochten uitoefenen en ook, na hun uitbanning uit Spanje, het enige land waar joden de landerijen van de adel beheerden, het ‘Arenda-systeem’.

De Raad van de Vier Landen was een unieke instelling en bezat bevoegdheden die de joodse gemeenschappen elders in Europa niet kenden. Het Polen van de zestiende en zeventiende eeuw is vaak beschreven als ‘een hemel voor de joden, een paradijs voor de edelen en een hel voor lijfeigen boeren’. Joden als rentmeesters voor de Poolse adel bevorderden de joods-Poolse betrekkingen waarschijnlijk ook niet. Maar de joden leefden over het algemeen streng gescheiden van de rest van de bevolking, een scheiding die door beide zijden strikt gehandhaafd werd en die alleen door bekering teniet gedaan kon worden.

Ook het joodse godsdienstige en intellectuele leven bloeide. De bestudering van de talmoed stond op hoog niveau, studenten uit Duitsland, Hongarije, Bohemen en Italië kwamen in Polen studeren en de meeste rabbi's in Duitsland en Midden-Europa hadden hun opleiding in Polen ontvangen.

Bakermat

In de achttiende eeuw ging de positie van de Poolse joden echter sterk achteruit, vooral door de economische recessie en de verzwakking van de macht van de Poolse koningen. Geleidelijk nam ook de intolerantie binnen de katholieke kerk toe, wat zich onder meer uitte in beschuldigingen van joodse rituele moorden, beschuldigingen die vroeger in Polen zeldzaam waren geweest.

Toch overleefde deze aparte joodse cultuur, waarbij de meerderheid van de joden zich in taal en kleding van de overige bevolking onderscheidde, de ondergang van de Poolse staat als gevolg van de delingen. In de negentiende eeuw werden de voormalige Poolse gebieden ook de bakermat van de intellectuele bewegingen die de joodse wereld ingrijpend veranderden: het zionisme, secularisme, socialisme en de neo-orthodoxie. Natuurlijk verminderde de massale emigratie rondom 1900 het belang van de joodse gemeenschappen in Oost-Europa en werd de joodse gemeenschap in de Verenigde Staten numeriek de grootste. Maar toen Polen in 1918 uit zijn as herrees vormden de Poolse joden met hun drie miljoen - tien procent van de totale bevolking - nog altijd de op een na grootste joodse gemeenschap ter wereld.

De nieuwe Poolse staat schiep nieuwe problemen voor de joodse gemeenschap. De minderheden - Oekraïners, Witrussen en joden - werden vanuit Pools-nationalistische motieven gewantrouwd. Dat gold vooral voor joden uit Oost-Polen, die in belangrijke mate gerussificeerd waren en die van communistische sympathieën verdacht werden. Er bestond in het Polen van het interbellum een sterk antisemitisme, maar tegelijkertijd bestond er een wijdvertakt en bloeiend joods maatschappelijk en cultureel leven.

Hoe sterk was het antisemitisme toen? Er is een stroming joodse historici die deze periode als één lijdensweg typeert, waarin de Poolse regering samen met de Poolse bevolking de strijd opnam tegen de joden. Sommigen van hen zien in deze periode zelfs de voorbereiding op de holocaust in de oorlog: de Polen duwden de joden ‘naar de rand van de afgrond’ en de nazi's brachten ze daarna (met Poolse hulp) om het leven. Poolse historici hebben zich altijd fel tegen deze voorstelling gekeerd. Zij ontkenden meestal niet dat er toen antisemitisme bestond, maar weten dat in hoge mate aan de economische misère en armoede die Polen én joden trof. Zij wijzen er ook op dat de Poolse joden zelf niet altijd zeker wisten wat antisemitisme was en wat niet, en er elkaar vaak van beschuldigden. Het felste - en met recht - protesteren Poolse historici tegen de voorstelling dat de Polen de joden bijna even beestachtig hebben behandeld als de nazi's. Ook de Engelse historicus Norman Davies, schrijver van het meesterwerk over de Poolse geschiedenis God's Playground, valt deze visie aan. Hij acht de zionisten verantwoordelijk voor de verspreiding van het zeer negatieve beeld van het toenmalige Polen, omdat zij de emigratie uit dat land wilden bevorderen.

Untermenschen

De Tweede Wereldoorlog vormt sinds jaar en dag een nieuw terrein voor Pools-joodse meningsverschillen. Klachten van joodse historici zijn dat de Polen te weinig gedaan hebben om hun joodse langenoten te redden en dat het Poolse verzet tijdens de opstand in het getto van Warschau (april 1943) praktisch alleen maar heeft toegekeken. De Polen wijzen er echter op dat zij zelf door de Duitsers bijna even hard werden aangepakt als de joden, dat ook de Polen voor de nazi's ‘Untermenschen’ waren en dat de vernietiging van de hele Poolse cultuur hun doelstelling was. Uiteindelijk zijn er, schrijven zij, in de oorlog evenveel Poolse Polen als joodse Polen omgekomen (samen ruim zes miljoen ofwel tweeëntwintig procent van de bevolking).

De Polen waren dus zelf in de oorlog gewikkeld in een harde strijd om het bestaan, er stond de doodstraf op het helpen van joden en heel lang bevroedde niemand wat de nazi's met deze laatsten van plan waren. Aanvankelijk werden de getto's zelfs door vele joden als redelijk veilige plaatsen beschouwd om de oorlog door te komen.

Een argument waarmee de Poolse historici ook komen is dat het heel moeilijk was om joden te redden. Die moesten daarvoor vloeiend Pools kennen en zich in kleding en gedrag niet van de Polen onderscheiden. Het grootste gedeelte van de Poolse joden viel daardoor al af. Toch zijn er procentueel niet veel minder joden in Polen gered dan in Nederland, waarde situatie lang niet zo moeilijk was.

De periode na 1945 bracht nieuwe ellende voort. De Polen kregen vanuit Moskou het communistische systeem dwingend opgelegd. Vele Polen zagen dat als een overwegend joods produkt (Zydokomuna), waarbij zij het joodse aandeel in de Poolse en Russische communistische partij overdreven. De naoorlogse pogroms - bij die in Kielce in juli 1946 werden tweeënveertig joden vermoord - werden vermoedelijk op Russische instigatie georganiseerd, maar zonder diep geworteld antisemitisme hadden ze uiteraard niet kunnen slagen. De katholieke primaat kardinaal Hlond en bisschop Wyszyński weigerden de pogroms te veroordelen. Enkele lagere katholieke geestelijken deden dat wel. Stalin liet de pogroms waarschijnlijk ensceneren om de westerse sympathie voor Polen te verminderen. De joodse kwestie zou trouwens na de oorlog binnen de Poolse communistische partij een rol blijven spelen, waarbij partijfracties hun positie trachten te versterken door de joodse en dus ‘on-Poolse’ aard van hun tegenstanders te benadrukken.

The Jews in Poland bevat de lezingen van een Pools-joodse conferentie over al deze onderwerpen, de eerste conferentie in zijn soort. Na tientallen jaren onderlinge vijandigheid hebben joodse en Poolse historici samen gediscussieerd over hun gemeenschappelijke geschiedenis. Uiteraard liepen de meningen op vele punten nog hemelsbreed uiteen, maar er werd naar elkaar geluisterd en van elkaar geleerd. Het is te hopen dat deze contacten zich zullen voortzetten en zullen leiden tot meer onderling begrip tussen, wat wel genoemd is, ‘two of the saddest nations on earth’.

■