Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Falende helden
Chinua Achebes roman over de desillusies van een idealistische Afrikaanse intellectueel

Weerzien met vreemden door Chinua Achebe Vertaling: J. Lenders-Savelbergh Nawoord: Jan Kees van de Werk Uitgever: In de Knipscheer (Afrikaanse Bibliotheek) 238 p., f 34,50

Alle Lansu

Met de toekenning van de Nobelprijs voor literatuur werd de Nigeriaan Wole Soyinka vorig jaar de hoogst geprezen Afrikaanse auteur. Zijn landgenoot Chinua Achebe (óók genomineerd) kan zich troosten met de wetenschap de meest gelezen auteur van het Afrikaanse continent te zijn. Achebe (1930) is dan ook een veel gemakkelijker schrijver dan Soyinka, wiens populariteit grotendeels beperkt is gebleven tot een intellectuele elite. Vanuit zijn credo dat de schrijver een taak heeft als leraar voor zijn volk, heeft Achebe zich er altijd nadrukkelijk op toegelegd voor een breed publiek toegankelijk te zijn.

In het licht van de koloniale geschiedenis is het geen toeval dat de historische roman een belangrijke plaats inneemt in zijn oeuvre. De georganiseerde ontkenning van de eigen geschiedenis en cultuur van de zwarten - een belangrijk politiek instrument in de koloniale dagen - heeft diepe wonden achtergelaten in de Afrikaanse samenleving. Met zijn duik in de historie wil Achebe zijn Afrikaanse lezers duidelijk maken dat het verleden niet ‘een lange barbaarse nacht was, waaruit de eerste Europeanen hen, door God's wil, bevrijdden’. Hij herschept het vervalste verleden, in de hoop dat de herontdekking van zijn eigen culturele wortels de Afrikaan van zijn minderwaardigheidscomplex zal bevrijden. Want alleen vanuit zelfrespect zal hij in staat zijn uit de botsing der culturen een verrijkend amalgaam te ontwikkelen.

Zijn debuutroman Things Fall Apart (1958, Nederlandse vertaling Een wereld valt uiteen, 1978) vormt de opening van een vierluik waarin Achebe de geschiedenis van Nigeria van de prekoloniale tijd tot en met de onafhankelijkheid onder de loep neemt. In zijn eerste roman schetst hij de ontwrichting die de komst der blanken, eind vorige eeuw, in de traditionele Ibo-gemeenschap teweegbracht. Met Things Fall Apart legde Achebe hoogstpersoonlijk de eerste steen voor de door hem geïnitieerde en inmiddels vermaarde African Writers Series van Heinemann.

Alvorens met Arrow of God (1964; Pijl van God, 1978) de historische lijn door te trekken naar de eerste helft van deze eeuw, schreef Achebe aan de vooravond van de onafhankelijkheid in 1960 No Longer at Ease, onlangs in vertaling verschenen onder de titel Weerzien met vreemden. Daarin behandelt hij de valkuilen en dilemma's van de moderne, idealistische intellectueel in een land dat verscheurd wordt tussen traditie en vooruitgang. Kennelijk voelde Achebe de desillusies die de onafhankelijkheid zou brengen - onderwerp van zijn politieke satire A Man of the People (1966) - al aankomen.

Bruidsschat

Hoofdpersoon in Weerzien met vreemden is Obi. Hij is de kleinzoon van Okwonko, de held uit Things Fall Apart, ‘die het zonder hulp tegen de blanken opnam en stierf in het gevecht’. De tijden zijn inmiddels veranderd. In de woorden van een oude Ibo: ‘Grootheid zit tegenwoordig in de dingen van de blanken. En zo zijn ook wij anders geworden. Wij zijn de eersten geweest van al onze negen dorpen om onze zoon naar het land van de blanken te sturen.’ Met een door de dorpelingen bijeengeschraapte studiebeurs studeert Obi vier jaar in Engeland. Wanneer hij terugkeert voelt hij zich al spoedig een vreemdeling in zijn eigen land. De bureaucratie en de alomtegenwoordige corruptie wekken zijn diepe weerzin. Zo ook de houding van de zwarte elite die tot de hogere regionen van het koloniale bestuursapparaat heeft weten door te dringen en er vooral op uit lijkt daar persoonlijk beter van te worden. Obi heeft hogere idealen. Als ambtenaar op het bureau studiezaken wil hij iets betekenen voor zijn land.

Chinua Achebe

Ook met menige traditie - zoals de bruidsschat en de strikte reglementering van het huwelijk - heeft hij het te kwaad. Dat het meisje waar hij van houdt tot een verboden kaste behoort, is voor hem geen beletsel. Natuurlijk zou zijn familie zich ernstig verzetten tegen een huwelijk, maar: ‘Familiebanden waren heel aardig zolang ze niet tussen Clara en hem kwamen.’

Toch zal het nooit tot een huwelijk komen met haar. En toch zal hij, zoals al direct aan het begin van de roman onthuld wordt, op een dag voor de rechter staan op beschuldiging van het aannemen van steekpenningen. De rechter zegt: ‘Ik kan maar niet begrijpen, hoe een jongeman van uw ontwikkeling en met zulke schitterende vooruitzichten zoiets heeft kunnen doen.’ De roman geeft er het antwoord op.

‘Noblesse oblige’, daar komt het eigenlijk op neer. Obi's gepriviligeerde positie schept meer verplichtingen dan hij dragen kan. Zijn verwanten verwachten niet alleen te delen in zijn welstand, nu zij hun stamgenoot met zweet en tranen, plengoffers en gebeden een plaats temidden van de elite hebben bezorgd, moet hij ook beantwoorden aan de alom bewonderde levensstandaard die aan die nieuwe status is verbonden. Al met al een verwarrend en vooral ook kostbaar verwachtingspatroon. Zonder dat hij een verkwistend leven leidt kost het Obi gaandeweg steeds meer moeite om de eindjes aan elkaar te knopen. Zijn trots is groter dan hij zich permitteren kan. Hij moet zich in de schulden steken en zo belandt hij op de glijbaan naar corruptie. Zijn schulden kan hij dan afbetalen, maar gelukkiger wordt hij er niet op. ‘Men zei dat je er aan wende, aan deze dingen, maar dat vond hij helemaal niet.’ Ook op het gebied van de liefde slaagt hij er niet in een weg te vinden tussen de traditie en zijn moderne ideaal. Als het er op aan komt struikelt zijn liefde voor Clara over zijn loyaliteit tegenover zijn ouders (lees: zijn moederbinding - en opmerkelijk veelvuldig terugkernd thema in de Afrikaanse literatuur). Voor Clara aanleiding de verhouding te verbreken.

Obi is de steltenloper wiens benen zo ver uit elkaar zijn gedreven dat hij zijn evenwicht verliest. Toch is hij een held. Om de doodeenvoudige reden dat hij geen schurk is. Hij belichaamt het menselijk tekort temidden van botsende culturen. In het nawoord, een interview dat Jan Kees van de Werk had met Achebe, zegt Achebe over zijn helden: ‘Er wordt een beroep op de hoofdpersoon gedaan met al zijn menselijke zwakte de last van deze confrontatie te dragen. Het is een kosmisch conflict dat deze mannen door moeten maken in hun leven. De confrontatie spitst zich toe binnen de persoonlijke begrenzingen van één man. Een immense tragedie.’ Optimistisch kunnen Achebe's romans niet bepaald genoemd worden. Toch wil hij niet voor pessimist doorgaan. ‘Het feit alleen al dat ik schrijf tekent mijn optimisme.’ Het individu mag dan het onderspit delven, ‘de gemeenschap overleeft met de lessen van de sterke individuen.’ Helden die slagen blijven vleesgeworden slogans, helden die falen stemmen tot nadenken.

Daarmee is Weerzien met vreemden voor een Afrikaanse publiek ongetwijfeld een bijdrage aan de speurtocht naar een levensvatbare, eigen-aardige synthese tussen traditionele en moderne waarden. Een kwestie die in het huidige

[Vervolg op pagina 9]