Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Een ontdekkingsreis
William Golding schreef een vervolg op Rites of Passage

Close quarters door William Golding Uitgever: Faber & Faber, 281 p., f 40,80

Anthony Paul

Vanaf zijn befaamde eerste roman Lord of the Flies (1954) is een van William Goldings uitgesproken talenten zijn formidabele vermogen om ver verwijderde, uitzonderlijke omgevingen te vertalen in een uitzonderlijk overtuigende, tastbaar weergegeven fysieke werkelijkheid. Soms wordt dit resultaat hoofdzakelijk bereikt met taalkundige middelen, zoals in The Inheritors (1955), waarin Golding zich bedient van een beperkte syntaxis en grammatica om de veronderstelde geesteswereld van de Neanderthalers over te brengen, soms met een indrukwekkend vertoon van praktische bijzonderheden, zoals in The Spire (1964), waarin hij naar voren komt als deskundige inzake middeleeuwse bouwtechnieken. In Goldings nieuwe roman, Close Quarters, worden deze benaderingen allebei gebruikt om een denkbeeldige wereld op te bouwen die qua overtuigingskracht en degelijkheid zijn eerdere werk evenaart.

Een van de charmes van Close Quarters, evenals van Rites of Passage, waarop het een vervolg is, is dat er ogenschijnlijk geheel waarheidsgetrouw uit de doeken wordt gedaan hoe het geweest moet zijn om met een oud houten oorlogsschip rond 1813 een lange en riskante reis te maken. En Golding zou Golding niet zijn als het daarbij bleef. Een van zijn hoofdkenmerken is altijd zijn ernstige morele betrokkenheid geweest, zijn aandacht voor de metafysische dimensie: op den duur voelt de lezer dat het realistische oppervlak, hoe degelijk ook voorgesteld, niet meer is dan de schaduw op de grotwand. Golding is een fabeldichter, een mythevormer, een sjamaan. Soms wordt in zijn werk het idee van een natuurlijke werkelijkheid iets te zwaar overtrokken met schematische patronen, moet het naturalisme het afleggen tegen de fabel en herinnert de lezer zich dat Golding jarenlang leraar is geweest. Een van zijn carrières daar weer voor was echter officier bij de Britse marine; en het is meer de zeeman dan de leraar die je voelt achter de schrijver van Close Quarters en Rites of Passage. Maar dat komt niet doordat Golding er nu alleen maar op uit is om een boeiend verhaal te vertellen; het komt doordat in deze twee romans het figuurlijke in zo'n vloeiende harmonie samenwerkt met het letterlijke. Hoe sterker het oude schip een specifiek schip is, met zijn eigen lawaai, stank, het nagenoeg levende en langzaam wegterende materiaal waarvan het is gemaakt, zijn bevolking van afzonderlijke individuen, des te krachtiger is het ook een symbolisch voertuig. Het schip, zoals Golding niet kan nalaten uit te leggen, is de wereld; de gevaarlijke reis naar het andere eind van de wereld: het leven. In zijn handen worden die metaforen weer als nieuw en krijgen een geheimzinnige, suggestieve werking.

William Golding
abc

Rites of Passage had een verhalendè kracht, een humor en een leesbaarheid die nieuw was voor het werk van Golding. Eens te meer werd zijn veelzijdigheid bewezen. De roman is in de vorm gegoten van een dagboek, bijgehouden door Edmund Talbot, een bevoorrechte jongeman van stand die blaakt van zelfverzekerdheid en nog veel te leren heeft, en die zich heeft ingescheept op een schip naar Australië, waar hij moet gaan helpen bij het bestuur van die kolonie. Schrijvend ter vermaak en vleierij van zijn peetvader, die tevens zijn nobele en machtige beschermheer is, geeft Edmund zijn levendige indrukken van de kapitein, bemanning en passagiers, doet verslag van een lichtzinnig amoureus avontuur en geeft blijk van zijn arrogantie en onervarenheid als hij bijvoorbeeld beschrijft hoe de kapitein woedend op hem wordt omdat hij zich niet stoort aan de regels en de etiquette aan boord, of als hij zijn neerbuigende minzaamheid beschrijft tegenover mensen die maatschappelijk zijn minderen zijn. De ironie is constant en subtiel.

Edmund schrijft een zelfbewust, aristocratisch proza versierd met elegante kwikken en strikken. Hij heeft belangstelling voorwoorden (over het algemeen een goed teken bij een romanpersonage) en legt zich erop toe ‘de terige taal’ van de zeelui te leren; wij leren met hem mee. Edmund is in wezen een innemende, veelbelovende figuur, en het verhaal van zijn scholing in het leven een sympathiek stuk menselijke komedie. Maar in het leven zijn komedie en tragedie niet streng gescheiden; en de roman stuit op onvoorziene moeilijkheden als wordt ingegaan op het vreselijke lot van een andere passagier, een jonge pastoor genaamd Robert Colley, even dwaas als Edmund en zonder diens voorrechten en fortuin.

Colley wordt slachtoffer en zondebok: slachtoffer van zijn eigen karakter, van Edmunds fouten en die van zichzelf, en zelfs, zo komen we tenslotte te weten, van de geschiedenis. Ook Colley houdt een soort dagboek bij, dat Edmund na zijn dood leest en dat hem tot zijn schrik de beperking laat zien van zijn eigen waarnemingen en inzichten: aan het eind van de roman is er iets, zij het lang niet alles, van zijn zelfverzekerdheid afgeknabbeld.

Close Quarters vertegenwoordigt een nieuw stadium in de reis naar onze tegenvoeters en in Edmunds ontdekking hoe het leven kan zijn. Als de reeks voltooid is - Edmund belooft ons een derde deel - zal ze vermoedelijk een indrukwekkend geheel vormen; maar intussen is het heel wel mogelijk om Close Quarters te waarderen als zelfstandig literair werk.

Creatieve eruditie

Edmund is zich nu bewuster van zijn schrijverschap: hij richt zich tot een denkbeeldige lezer in plaats van tot zijn peetvader, en is op zoek naar literaire modellen om hem te helpen zijn verhaal vorm te geven. Maar de gebeurtenissen weigeren hem te helpen door het soort dramatische vorm aan te nemen dat hij op prijs zou stellen; zijn poging om literaire orde te scheppen wordt voortdurend gedwarsboomd door de onvolkomenheden van het leven: een hoofdfiguur wordt van het toneel verwijderd, een ander keert terug uit de dood; mensen blijken een heel ander karakter te hebben dan hij hun had toegedicht of te veranderen onder druk; een verwacht gevaar blijft uit, maar een erger dreigt.

Goldings reconstructie van de werkwijzen, de taal, de fysieke inspanning die het vergt om een lekke oude achttiende-eeuwse schuit te bemannen, is een verbazingwekkend staaltje van creatieve eruditie. De grindballast stinkt, de voren in de dekken zijn diep genoeg om een enkel te verzwikken (dit veelzeggende detail is uit de eerste roman). Er is niets wat Golding niet weet over het geluid van zeilen en touwwerk, hoe de lampen zwaaien, hoe het schip beweegt

Of niet beweegt: vroeg in de roman wordt het getroffen door een dramatisch beschreven ongeluk waarbij de zeilen ‘bak slaan’, het schip zijn stengen verspeelt en vervolgens afdrijft naar windstilte. Zoals de wijze officier Charles Summers het zegt: ‘Dezelfde wind die ons verlamde, heeft ons, hulpeloos als we waren, naar warmer water teruggedreven. We dobberden rond en kregen last van aangroei. Daardoor werden we nog hulpelozer. Het gevolg van alles is dat we nu geen keus hebben, begrijpt u. We kunnen min of meer alleen daarheen waar we naar toe drijven.’ Zo is het leven, dat is duidelijk. Verder wordt het schip door het verlies van de stengen een ‘kortere slinger’, zodat het stampen en rollen rampzalig toenemen.

Edmund wordt zeeziek, dronken, bedwelmd, en verkeert een groot deel van de tijd in half verdoofde toestand. Zijn verwarring wordt nog vergroot - of mede veroorzaakt - doordat hij verliefd wordt, alleen maar om ‘het Voorwerp van mijn hartstocht’ weggerukt te zien. Dat gebeurt als het schip midden op zee een ander Engels vaartuig tegenkomt, de twee langszij komen en er aan boord een bal plaatsvindt. Het toneel van een fonkelend feest midden op de donkere zuidelijke oceaan is betoverend opgeroepen en een buitengewoon mooie metafoor van het leven.

Het verwachte gevaar, dat van een treffen met de Fransen, wordt afgewend door de mededeling dat de lange oorlog voorbij is. Tot zijn ontzetting vindt Edmund dat nieuws tamelijk onthutsend: de oorlog maakt de dingen simpeler, om met Hemingway te spreken. Het gevaar dat dreigt is verraderlijker, moeilijker het hoofd te bieden: het schip lijkt het langzaam te begeven. De planken beginnen geheimzinnig te werken: ‘De beplanking leefde! Er was een kruipende beweging, haast als van spieren! Dat was een constatering nog onthutsender dan de meedogenloos onregelmatige beweging van het schip als geheel.’

In dit stadium van de reis blijkt Edmund wederom niet in staat een medemens te helpen die wanhopig in het nauw zit, en is hij getuige van nog een zelfmoord. De schcepsschutter zegt ronduit tegen hem: ‘U weet ook niets, hè?’ Naar Edmund beseft is de wereld ‘ruwer en ingewikkelder dan ik had gedacht’. We verlaten hem terwijl hij aardig op weg is man te worden, maar nog altijd uitgesproken trekjes van de snotneus heeft: tegen het eind van dit dagboek overweegt hij inmiddels publikatie en bedenkt hij dat ‘een welopgevoed, geschoold en intelligent man het vak iets van de waardigheid zal schenken dat er door onze broodschrijvers aan ontnomen is’. Ik ben benieuwd naar het volgende stadium van zijn reis.

■