Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Schrijven met een intelligent soort dommigheid
Kracht en zwakte van minimale literatuur in debuut van Alex van Warmerdam

De hand van een vreemde door Alex van Warmerdam Uitgever: Thomas Rap, 180 p., f 25,-

Carel Peeters

De wanhopige vraag: ‘Waarom is het leven niet normaal?’ die de vader van Abel in de gelijknamige film van Alex van Warmerdam stelt nadat hij zich met veel komisch talent heeft laten tergen is bij uitstek retorisch; op zo'n vraag hoeft niemand antwoord te geven omdat het bekend is: het leven is niet normaal. Maar er zijn mensen die de vraag vaker stellen dan anderen, omdat ze er maar niet aan kunnen wennen. Dit is niet de meest artistieke soort. Het is veel praktischer en aangenamer om ervan uit te gaan dat het leven niet normaal is; het lezen van de boeken van K. Schippers, Jan Hanlo of het debuut De hand van een vreemde van Alex van Warmerdam is dan minder vreemd. Hoezeer ze ook verschillen, men kan er vergif op innemen dat ze bijvoorbeeld alle drie liefhebbers zijn van Jacques Tati: of ze zien de werkelijkheid net iets anders dan je verwacht, of ze hebben een soort pientere domheid waardoor alles een fractie anders verloopt dan logisch is. Wanneer bij K. Schippers een personage ‘zo nauwkeurig mogelijk’ probeert na te denken, denkt hij aan dingen die anderen geen gedachte waard vinden; de zelfvertellende hoofdpersoon van De hand van een vreemde heeft sterke schildersambities en ook gedachten over de filosofie van het métier: een schilder mag wel nadenken, ‘maar met kleine beetjes tegelijk’. Ook bij Van Warmerdam betekent dit dat het vanzelfsprekend bizar en bijzonder wordt, dat het kleine groot wordt, dat de raarste dingen opduiken, dat er - bij wijze van spreken - meer aandacht is voor iemands adamsappel dan voor wat hij te zeggen heeft. Psychologie komt in deze manier van denken en kijken niet voor, evenmin als vraagstukken van morele, filosofische of politieke aard. Wat nauwkeurig beschreven wordt zijn situaties tussen mensen, handelingen, gedrag en er is altijd een prominente rol voor de dingen. (Wat de psychologie in Abel betreft gaat het al te ver als men zou zeggen dat Abel als eenendertigjarige nog bij zijn moeder woont omdat hij een moederskindje is.)

In de tijd dat Alex van Warmerdam onderdeel was van Hauser Orkater en De Mexicaanse Hond werd nogal eens de vraag gesteld waarover de stukken die hij en zijn vrienden schreven en speelden nu eigenlijk gingen. Het was vaak schitterend en heel komisch maar waar mocht het wel over gaan? Men werkte niet met een dramatische plot, maar ging vooral uit van ‘beelden’. Voor een theatervoorstelling kan dat genoeg zijn, voor een roman (hoewel De hand van een vreemde niet als zodanig wordt aangeduid) niet.

Naïeve komiek

De hand van een vreemde is een uitermate visueel en zintuiglijk boek en het is een verrassing dat Van Warmerdam niet alleen in beelden kan denken, maar ze ook zo zuiver kan opschrijven. Hij is zo weinig op effectbejag uit dat hij zijn zinnen zo kort mogelijk houdt - soms te kort. Ook al is het verhaal van De hand van een vreemde niet altijd meeslepend, het is een genoegen het kraakheldere Nederlands te lezen. Als er een equivalent voor minimal music zou bestaan, dan is dit minimale literatuur: visueel, zintuiglijk, de weergave van een geestelijke gesteldheid, aandacht voor het zichtbare en reacties daarop.

Alex van Warmerdam
vincent mentzel

In De hand van een vreemde bevindt de hoofdpersoon zich op een warm eiland (St. Tomas) voor een soort werkvakantie, want hij wil schilderen. Ter afwisseling gaat hij ook wel eens naar de film. Hij belandt in een soort parochiehuis waar hij flarden ziet van een film (omdat hij zijn aandacht laat afleiden door zijn buurvrouw). Wat hij van de film ziet brengt hem op de gedachte dat de hoofdpersoon eigenlijk een naïeve komiek is die voortdurend bezig is zich aan de macht van een zelfingenomen regisseur te onttrekken. Van zoiets is ook in De hand van een vreemde sprake, nog wel in twee betekenissen. De roman onttrekt zich allereerst aan het voorspelbare doordat het over iets gaat dat helemaal niet van deze tijd is en ook op geen enkele manier daarmee in verband te brengen is - behalve dat er wel eens sprake is van ‘toeristen’. Ten tweede zou men kunnen zeggen dat De hand van een vreemde gaat over de dwingende invloed die iemand (een vreemde) kan of wil uitoefenen: de regisseur in het geval van de naïeve komiek, de baas van het hotel in het geval van de schilderende hoofdpersoon. Hij wordt er zelfs weerspannig van, omdat hij al in het begin te horen krijgt dat hij dit en dat moet gaan schilderen: ‘Nu gaat hij mij natuurlijk steeds vragen of ik zijn advies al heb opgevolgd... En uiteindelijk weet hij me zover te krijgen dat ik daar een beetje tegen mijn zin zit te schilderen.’

De schilder is wat dit betreft ook nogal kwetsbaar, omdat hij niet zo erg zeker is van zichzelf; de ene dag wil hij ‘de hitte schilderen’. de andere dag wil hij de vuurtoren bij duisternis schilderen. Alle kleine overwegingen en handelingen worden minutieus beschreven, met op de achtergrond zijn enorme ambitie om een goed schilderij te maken. Vooral wanneer er verband is tussen deze groteske ambitie en alle toeren die de schilder uithaalt om er iets van in praktijk te brengen is De hand van een vreemde op een genoeglijke manier komisch. Wie de duisternis in de duisternis wil schilderen moet, denkt de schilder, bij daglicht zijn palet voorzien van de gewenste verf. Om in het dorp niet interessant als ‘de kunstschilder’ bekend te worden verbergt hij bij daglicht het palet met verf bij een urinoir in de buurt van de vuurtoren. Zelf gaat hij op een terras zitten waar hij de plaats van het palet in de gaten kan houden. Door de plaats steeds in de gaten te houden ziet hij van alles en een minimal comic als Van Warmerdam heeft dan al snel een ‘beeld’ voor zich: een langslopend gezin waarvan het jongetje drenzend ‘moet piesen’ bijvoorbeeld.

Hang naar beelden

Enige stuwing krijgt het verhaal door de verliefdheid van de schilder op de vriendin van Gézerst, de eigenaar van het hotel. Zij ziet hem echter niet staan, of negeert hem. De afkeer van Gézerst (die ook een ‘weerzinwekkende lach’ heeft) wakkert die verliefdheid nog aan; het lijkt alsof hij haar wil redden uit de klauwen van die man. Deze verliefdheid verleent de roman enige dramatische spanning, in tegenstelling tot scènes en hoofdstukken die te veel in beelden en situaties blijven steken, zoals die waarin de schilder op een terras om een kopje koffie ‘met weinig melk’ vraagt en zich een opgewonden discussie ontspint met de ober die beweert dat hij dan een cappuccino wil, terwijl hij dat ontkent. Of de scène in het restaurant van het hotel waar hij zit te eten nadat hij bij een boerderij in de rook heeft gelopen van koeien die verbrand worden. Alles smaakt hem daardoor anders en hij weigert daarom te betalen. Als gevolg van de rook begint hij daarna ook nog te hallucineren, wat het er ook niet komischer op maakt. Ook de scène waarin Gézerst 's nachts op zijn kamer komt en dronken op zijn bed in slaap valt. De schilder ligt juist onder zijn bed om zijn zaklantaarn te zoeken en kan er niet meer onder uit omdat het volle gewicht van Gézerst op hem drukt - niet leuk. Soms zijn er ook hoofdstukken die er luchtigjes tussen hangen zonder dat ze het verhaal voorthelpen, alleen maar aanvullen met nog een beeld, zoals de scène waarin de schilder naar een groep zaaiende vrouwen kijkt - wel aardig, maar meer niet.

Wat de schilder ‘in kleine beetjes denkt’ gaat meestal over het schilderen en het zien. Het zien met ‘naïeve verwondering’ is een voortdurende zorg voor hem. Van Warmerdam brengt die naïeve verwondering op veel plaatsen direct in praktijk door wat hij schrijft. Toch eindigt de roman wat dit betreft in een desillusie: de botte, niet naïeve en grove Gézerst blijkt zelf geschilderd te hebben en als de schilder door hem gedwongen wordt zijn schilderijen te bekijken krijgt hij werk te zien dat hij zelf had willen schilderen, hoe onuitstaanbaar de man ook is. ‘De hand van een vreemde’ wordt daarna ook nog concreet wanneer Gézerst stiekem het schilderij afmaakt dat de schilder dagelijks onder handen had zonder bevredigend resultaat.

Door de minutieuze aandacht voor kleinigheden en een hang naar beelden is De hand van een vreemde niet dramatisch of dynamisch genoeg. Het is opmerkelijk dat het toch uiteindelijk een min of meer psychologisch gegeven is (naïveteit tegenover de dwang van een vreemde) dat de roman draagt. Minimale literatuur is zonder psychologie kennelijk te iel.

■