Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Een rooskleurige Kierkegaard
Een ‘positief christelijke’ levensschets in dagboeken en brieven

Søren Kierkegaard Een biografische schets door Maria Veltman Uitgever: Van Gorcum, 221 p., f 49,50

Maarten 't Hart

Op de achterflap van dit boek lezen we: ‘Niet eerder is er in ons land een zo uitvoerige levensschets over Kierkegaard aan de hand van zijn geschriften verschenen.’ Strikt genomen is dit echter geen ‘levensschets’ - ik neem nu maar aan dat men met dit vreemde woord eenvoudig biografie bedoelt - maar een bloemlezing uit de werken van Kierkegaard. En bloemlezingen uit zijn werken zijn er te kust en te keur. Bij uitgeverij Ten Have verschijnen regelmatig gedeelten uit de dagboeken; bij uitgeverij Het Spectrum verschenen lang geleden keuzes uit de Gebeden, de Stichtelijke redevoeringen en eveneens de dagboeken. Veel langer geleden nog verscheen een boek van W. Leendertz met een keuze van fragmenten uit Kierkegaards werken, dat in toon en sfeer wel enige verwantschap vertoont met dit merkwaardige boek. Alleen was de keus van Leendertz omvangrijker.

Nu kunnen we dit boek op twee manieren beoordelen. Als biografie of als bloemlezing. Als biografie schiet het hopeloos tekort omdat het Kierkegaards leven behandelt tot het moment dat hij terugkeerde uit Berlijn. Veltman vermeldt niets over de geruchtmakende affaire met de Corsaar, die zo'n belangrijke rol in Kierkegaards leven heeft gespeeld. De rol van bisschop Mynster in zijn latere leven - geen woord erover. Wat er tussen Kierkegaard en zijn verloofde Regina Olsen gebeurde na verbreking van de verloving - niets daarover, en evenmin iets over de rol van Schlegel, de man van Regina. Dat Kierkegaard een groot deel van zijn werken onder pseudoniem schreef - het komt, op één enkele opmerking daarover op pagina 186, niet ter sprake. In feite behandelt Veltman Kierkegaards leven tot 1842. En zij vertelt iets over zijn laatste ziekte, dood en begrafenis, in 1855. Dertien jaar uit het leven van Kierkegaard blijven dus onbesproken. Wat zij vertelt over de periode van 1813 tot 1842 is aardig omdat zij sterk de nadruk legt op de familie waaruit Kierkegaard voortkwam. Zij schetst de jonge Kierkegaard als een kind, later een jonge man, met een ‘intens familieleven’. Dat is nieuw in de Kierkegaardiaanse biografische traditie. Dat zij zich daarbij bezorgd afvraagt of Kierkegaard in december 1837 ‘ontbrak op de verjaardag van zijn vader’ - iets dat zij ontkennend beantwoordt - want ‘er wordt nergens melding van gemaakt’ - wekte in hevige mate mijn lachlust. Alsof er over Kierkegaard niets belangrijkers te vertellen zou zijn dan dat hij de verjaardagen van zijn familieleden mogelijk verzuimde! En trouwens: vierde men in die tijd wel verjaardagen?

Vertwijfelden

De schrijfster, van rooms-katholieken huize denk ik, is een goedwillend iemand. Ze schreef dit boek, zoals zij zelf zegt, om te bereiken dat ‘alle vertwijfelden, allen die angst dragen, allen die het leven als zinloos ervaren, zich mogen verdiepen in deze mens, die het donkere tot op de bodem doorleed en het wist te transformeren in vertrouwen.’ Zij wil ons, via Kierkegaard, nader brengen tot ‘Hem-die-Is’. (Waarom die Hem-die-Is ook nog zo nadrukkelijk tussen aanhalingstekens moet staan is mij niet duidelijk). Dat is een lofwaardig streven, maar niet zo geschikt voor een objectieve biografische schets. De donkere kanten in het leven van Kierkegaard moesten wel onbesproken blijven. Dat hij in zijn Berlijnse jaren boemelde - geen woord erover. Dat hij waarschijnlijk van zijn vader syfilis erfde en dat hij daarom, nadat hij op zijn vijfentwintigste daarover was ingelicht, de verloving met Regina verbrak, zoals onder meer de medicus Carl Saggau veronderstelt - Veltman roert zelfs de mogelijkheid niet eens aan, zwijgt hierover in alle talen. Misschien vond ze dit alles te onsmakelijk om te vertellen, of vond ze dat ze vooral een verheven beeld diende te schetsen van Kierkegaard. Hoe het ook zij - aldus is een vertederend onnozele biografische schets ontstaan, die haast iets kinderlijk roerends heeft. Maria Veltman wil hóóg opzien tegen dit genie - iets dat ik ook wil, maar niet tot elke prijs.

Søren Kierkegaard
david levine

Als bloemlezing deugt het boek evenmin. Zonder veel samenhang of ordening worden her en der uit de werken en dagboeken en brieven van Kierkegaard fragmenten gelicht, veelal met een ‘positief christelijke instelling’, terwijl, alweer, in de keuze de schaduwzijden in het leven van Kierkegaard onbelicht blijven. Daarnaast krijgt de lezer ook geen duidelijk beeld van de filosofische achtergronden van de gekozen fragmenten. Dat Kierkegaard drie stadia onderscheidde op de levensweg, het esthetische, het ethische en het religieuze stadium, en dat hij meende dat men door ‘een sprong’ van het ene stadium in het andere kon komen, en welke rol daarbij verschijnselen als angst, vertwijfeling en herhaling speelden - het wordt onvoldoende duidelijk gemaakt. De commentaren van Maria Veltman bij de fragmenten zijn naïef simplistisch. Zelf zegt ze terecht: ‘Een geniale mens begrijpen gaat mijn vermogen te boven.’ Toch is het, ondanks al deze tekorten, een sympathiek boek. Het heeft echt iets roerends om zo'n eenvoudige, aardige vrouw in de weer te zien met het vreemde gedachtengoed van Kierkegaard. Aangezien Veltman absoluut niets pretentieus heeft, maar juist integendeel bescheiden en integer te werk gaat, spijt het me haast om op de tekorten van dit boek te moeten wijzen. Het is geen slecht boek, het is een uiterst onvolledig boek. Wie het ter hand neemt moet beseffen dat hij slechts een halve Kierkegaard aangereikt krijgt.

■