Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[Religieus besef als middelpuntzoekende kracht - vervolg]

wat blijkt uit die keer dat hij losbarstte in een ‘vernietigende’ sprint over een lang stuk trottoir richting Broadway. Hij rende harder dan hijzelf voor mogelijk hield, hij vlóóg over straat, zonder op of om te kijken. Toen hij echter hel geluid van een achtervolging opving, spande hij zich nóg meer in, om nóg harder te kunnen rennen. Tevergeefs. Buddy voelde een hand naar zich grijpen en zijn trui beetpakken (‘op de plaats waar het nummer van het winnende team had moeten staan’, wordt er nog aan toegevoegd), en even later keek hij recht in het geschrokken gezicht van, ‘natuurlijk’, Seymour die hem verwilderd vroeg: ‘Wat is er? Wat is er gebeurd?’ Licht geërgerd antwoordde Buddy dat hij gewoon een beetje aan het rennen was, niks bijzonders - dit tot opluchting van Seymour: ‘Schrok ik even! (..) Wat een snelheid! Ik haalde je bijna niet in!’

Deze anekdote kan twee dingen betekenen. Ofwel werd het de toen negenjarige Buddy duidelijk dat zijn broer over een uitzonderlijke gave moest beschikken om te komen tot een dergelijke snelheid, ofwel duidt het aan dat zoiets als vaart, snelheid louter betrekkelijk is en eigenlijk helemaal niet bestáát. Hoe het ook zij, beide mogelijkheden hebben in het licht van het voorafgaande zo hun sacrale implicaties. In het eerste geval wijst Seymours snelheid op zijn status van bodhisattva die zijn capaciteiten slechts aanwendt voor altruïstische doeleinden. De tweede mogelijkheid hangt onverbrekelijk samen met de slotzin van Seymour, een introductie, waarin Buddy het zowel tegen zichzelf lijkt te hebben als ook de lezer lijkt aan te spreken: Ga nu maar naar bed, Snel en langzaam.

Wat is snelheid? Volgens Buddy kun je blijkbaar ‘snel en langzaam’ naar bed gaan, zoals je dan waarschijnlijk ook ‘snel en langzaam’ kunt lezen of rennen. Dat er in feite geen verschil bestaat tussen het een en het ander hangt zonder twijfel weer samen met de door de Chinese wijsgeer Lao-tse geuite wijsheid (die ik hier in de vertaling van Witter Bynner citeer):

There is no difference between the quick and the dead.

They are only one channel of vitality.

In dit licht bezien is het leven van de toen jeugdige Seymour identiek aan diens dood vele jaren later. Zoals ‘quick’ staat voor zowel ‘snelheid’ als ‘leven’, zo vloeit het overlijden van Seymour hier vlekkeloos ineen met de klassieke taoïstische overtuiging dat iedere beweging slechts tot doel heeft uit te komen bij de toestand van de roerloze stilte. Seymour is overleden maar juist de erkenning van diens bestendigheid (leven en dood is één) is de taoistische toegangspoort tot verlichting - waarvan wij, lezers, op galante want fictionele wijze deelgenoot zijn. Is het nu nog steeds zo raadselachtig dat Buddy ons aanraadt de gedichten van Seymour niet ter hand te nemen zonder dat we, ‘liefst twee keer’, zijn gestorven?

Schelmenroman

J.D. Salinger verkreeg wereldfaam met The Catcher in the Rye. Navraag bij enkele bevriende liefhebbers leerde me dat het erop lijkt dat de bewondering voor zijn werk zich toespitst op ofwel Holden Caulfields weerspannigheid in The Catcher ofwel de spirituele solidariteit die heerst binnen de familie Glass. In The Catcher onderscheidt Holden Caulfield zich van de rest van de wereld door zijn puberale negativisme, zijn afkeer van alles wat phoney is. The Catcher sluit wal mij betreft naadloos aan op de rijke traditie van de schelmenroman. Onlangs nog las ik in een schoolboekje dat het in dit soort romans niet gaat om de misdadiger pur sang maar veeleer om ‘iemand die uit honger en nood zichzelf aan een bestaan helpt’. De honger van Holden Caulfield is van geestelijke aard; net als bijvoorbeeld Franny Glass in Franny and Zooey is hij op zoek, hoewel hij niet precies weet waarnaar, maar het verschil tussen The Catcher en Salingers latere verhalen over de familie Glass is dat in het eerstgenoemde boek de humor vergezeld gaat van een grimmige en pessimistische onderstroom. Heft hoog de nokbalk, timmerlieden en Seymour, een introductie zijn, net als de andere Glassverhalen, ontdaan van ieder pessimisme, zonder echter zorgeloos te worden. De verhalen zijn van een onweerstaanbare geestigheid en vooral vrolijk, opgewekt - terwijl tegelijkertijd de kleffe christelijke ‘blijheid’ absoluut buiten de deur is gehouden.

Zoals het topzware katholicisme van Gerard Reve vele a-religieuze lezers aantrekt, is veel meer nog J.D. Salinger ‘voor alle gezindten’ - je hoeft de blik niet naar het oosten te hebben gericht of bijbelvast te zijn om te genieten van het sprankelende proza van Salinger, dat nog eens aan aantrekkingskracht wint door de onwankelbare liefde waarmee hij over zijn Glass-wondertjes schrijft. John Updike schijnt ooit eens geschreven te hebben dat ‘Salinger loves the Glasses more than God loves them’ - en dat was dan kritisch bedoeld. Ik kan hier alleen maar het koddig-blasfemische compliment in lezen dat Salinger in deze de Schepper heeft overtroffen. Kan dat, mag dat? Ach, laten we vooral niet uit het oog verliezen dat het schrijven over geluk best tot voorbij de goddelijke almacht mag reiken - en over de rol van de schrijver in deze staat in Seymour, een introductie geschreven: ‘In het zog van iets dat zo veelomvattend en verterend is als geluk, kan het niet anders dan dal hij (de schrijver - JZ) het veel kleinere, maar vooreen schrijver altijd nog exquise genoegen opgeeft, sereen gezeten op het hek der onpartijdigheid op de pagina te kunnen verschijnen.’

Wend ik mij tenslotte vanaf hier tot het aloude gepaste stilzwijgen.

■