Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Religieus besef als middelpuntzoekende kracht
Salingers onwankelbare liefde voor zijn Glass-wondertjes

Heft hoog de nokbalk, timmerlieden en seymour, een introductie door J.D. Salinger Vertaling: Johan Hos Uitgever: De Bezige Bij, 206 p., f 34,50

Joost Zwagerman

De meest recente proeve van het kluizenaarschap van J.D. Salinger was het door een beroep op het Amerikaanse Hooggerechtshof verbieden van de uitgave van een aan hem gewijde biografie. Het lag namelijk in de bedoeling van biograaf Ian Hamilton in zijn Salinger. A writing life fragmenten van in depots van enkele universiteiten terechtgekomen brieven van de schrijver te publiceren. Het in de openbaarheid brengen van zijn brieven was de publiciteitsschuwe Salinger een doom in het oog. Een niet zo verwonderlijke weerstand als men bedenkt dat J.D. Salinger zó wars is van publiek vertoon dat hij sinds 1963 al zijn literaire arbeid. in plaats van hem te overhandigen aan een uitgever, in de bureaulade laat verdwijnen. ‘There is a marvellous peace in not publishing,’ heeft hij zich eens laten ontvallen toen een journalist hem telefonisch een interview afnam. Eerder in deze krant haalde Carel Peeters deze uitspraak aan en noemde Salinger toen niet ten onrechte de Howard Hughes van de literatuur.

Behalve van nieuw werk van de schrijver blijft het Salinger-minnende deel van de wereld nu dus ook verstoken van Ian Hamiltons biografie; hier in Nederland wordt deze wonde wat verzacht door een nieuwe vertaling van de twee laatste door Salinger voor publikatie vrijgegeven verhalen, Raise High the Roof Beam, Carpenters en Seymour, an Introduction. Een eerdere vertaling, uit 1970 van Jan Gerhard Toonder, is bij mijn weten nooit herdrukt en inmiddels tamelijk onvindbaar. Deze nieuwe vertaling door Johan Hos is dan ook uiterst welkom want hiermee is de kleine collectie door Salinger voor verspreiding geschikt geachte verhalen over een wel zeer wonderbaarlijke familie, Glass genaamd, nu in haar geheel in het Nederlands verkrijgbaar. De wonderbaarlijkheid van die familie Glass waarover J.D. Salinger met zoveel compassie heeft geschreven schuilt niet alleen in het feit dat van alle zeven kinderen uit het gezin al zeer vroeg bleek dat zij beschikten over een buitensporig grote intelligentie, maar ook en vooral in de toewijding, de onkwetsbare familieliefde die ieder van hen aan de dag legt. Als er gezinnen of families figureren in de literatuur, dan is dat in het overgrote deel van de gevallen als broedplaats voor frustraties, conflicten of zelfs regelrechte trauma's. De familie Glass kenmerkt zich nu juist door buitengewoon goede verstandhoudingen. De excessieve slimheid die de kinderen is toebedeeld maakt hen tot een saamhorige en spirituele outcast, en de beslommeringen op het gebied van de religieuze beleving maken hen er alleen nog maar uitzonderlijker op.

In het verhaal Seymour, een introductie is de verteller Buddy Glass, de op een na oudste zoon, en hier introduceert hij zijn familieleden als volgt: ‘Het is ongetwijfeld iets heel normaals, zo niet veel normaler dan ik wel wil horen, maar ik heb vier nog levende, geletterde en nogal onbeheerst bespraakte jongere broers en zusters, van deels joods, deels Ierse en mogelijk deels Minotaurische afkomst - twee jongens, Waker, een ex-razende, nu in bewaring gestelde kartuizermonnik-reporter, en Zooey, een niet minder krachtig geroepen en uitverkoren non-sektarische acteur, respectievelijk zesendertig en negenentwintig jaar oud; en twee meisjes, een ontluikende jonge actrice, Franny, en Boo Boo, een levenslustige, solvabele huisvrouw en moeder in Westcherster, respectievelijk vijfentwintig en achtendertig jaar oud,’

Dit is een zin, zo levendig buitelend, om van te smullen. Het is volledig representatief voor de verleidelijke toon die J.D. Salinger aanslaat als hij Buddy Glass laat vertellen over, in deze twee verhalen, juist een van de broers die niet meer leeft maar die door zelfmoord om het leven is gekomen, de oudste van het stel, de naar het geniale neigende Seymour. Heft hoog de nokbalk, timmerlieden verhaalt over de, voorlopige, verdwijning van deze Seymour, vlak voor zijn huwelijk met Muriel Fedder. Buddy Glass, op dat moment onder de wapenen, haast zich naar New York om de bruiloft bij te wonen en belandt, bij ontstentenis van de bruidegom, in een taxi waarin zich een aantal genodigden bevindt. Hier verneemt Buddy de reden voor de afwezigheid van zijn broer: Seymour was té gelukkig om te kunnen trouwen. Eerder heeft hij zijn aanstaande ervan proberen te overtuigen dat hij pas in staat is te trouwen op het moment dat hij wat minder gelukkig is. Een paar inzittenden van de taxi spreken schande over Seymours gedrag, echter zonder te weten dat hun medepassagier, de jonge soldaat, een broer is van de zo beschimpte afwezige. Net als bij de geplande bruiloft treedt Seymour ook niet in levenden lijve op in het verhaal, terwijl je zou kunnen zeggen dat hij wel degelijk de hoofdrol vervult. Pas op het moment dat Buddy het dagboek van zijn broer openslaat lezen wij iets dat van hem afkomstig is. In dit dagboek is onder andere iets verhelderends te vinden over het gedrag van de bruidegom die verstek liet gaan: ‘Ik zal tot het einde der tijden een krachtig voorstander blijven van ongenuanceerdheid op grond van het feit dat het leidt tot gezondheid en een heel echt, benijdenswaardig geluk.’ Welnu, het wegblijven van je eigen bruiloft is tamelijk ongenuanceerd te noemen; waar Seymour mee lijkt te worstelen, is het, zoals we dat dan noemen, ‘maatschappelijk inpasbaar maken’ van zijn verregaande gelukzaligheid.

Omslag van de ‘City Paper’ van 14 mei 1987, een huis-aan-huisblad in Washington

Zenboeddhisme

De verrukkelijke paradox die J.D. Salinger introduceert is dat de voomoemde ongenuanceerdheid zich in het leven van Seymour juist in velerlei nuances heeft doen laten gelden - dit bewijst immers het tweede verhaal, Seymour, een introductie, het mooiste fictieve in memoriam dat ik ken. Wanneer en hoe Seymour zelfmoord heeft gepleegd is te lezen in het in de Nine Stories gepubliceerde ‘A Perfect Day for Bananafish’, het enige verhaal waarin Seymour lijfelijk figureert. Zijn daadwerkelijke ‘introductie’ vindt dus echter plaats na zijn dood. Aan de hand van allereerst zijn talent als op de Chinese en Japanse poëzie georiënteerde dichter vertelt Buddy Glass over de broer die hij plagerig en liefkozend tegelijk een ‘semitisch-keltische oosterling’ noemt. Behalve dat hij in zijn jeugd lange tijd excelleerde als wonderkind in het radioprogramma It's a Wise Child was Seymour op zijn eenentwintigste hoogleraar, sprak hij vele talen, had hij zo'n beetje alles gelezen wat er te lezen viel en was hij ook nog eens de auteur van honderdvierentachtig gedichten, een soort ‘dubbele haiku's’. Deze gedichten zijn inmiddels in het bezit van broer en necroloog Buddy die er onder andere het volgende over kwijt wil: ‘Verreweg het grootste deel van de honderdvierentachtig gedichten is in oneindige mate niet lucht- maar groothartig, en kan door iedereen gelezen worden, zelfs hardop in semi-progressieve weeshuizen als het 's nachts onweert, maar ik zou de laatste dertig, vijfendertig niet zonder voorbehoud aanbevelen aan iemand die niet minstens twee keer in zijn leven is gestorven, bij voorkeur langzaam.’

Niet alleen bevat deze zin een soort Nabokovachtige geestigheid maar ook een nogal raadselachtige aanbeveling aan het lezerspubliek. Dit laatste wordt al minder curieus als blijkt dat Seymour, net als meer Glass-telgen, van alle vormen van godsdienst en wijsbegeerte vooral geporteerd was van het Zenboeddhisme. Als Buddy het hoofdstuk poëzie afsluit en Seymour aan ons introduceert aan de hand van diens fysionomie, neemt zijn broer meer en meer de gedaante aan van een regelrechte bodhisattva, in de boeddhistische leer de naam voor de heilige die vrijwillig afziet van de toestand van verlichting. het nirwana, om aldus de mensheid van dienst te blijven. Het nirwana is voor de boeddhist de superieure, onuitsprekelijke toestand van innerlijke gelukzaligheid die bereikt wordt wanneer iedere aandrift, iedere begeerte door inzicht en meditatie overboord is gezet. Vaak wordt deze toestand van verlichting aangeduid als ‘het Niets’. De kinderen van de familie Glass-Seymour, Buddy, maar bijvoorbeeld ook de jongste dochter Franny, hébben iets met ‘het Niets’. Niet dat hel hen obsedeert, maar hoe ze zich ook gedragen en waar ze ook mee bezig zijn, ‘het Niets’ kruist onvermijdelijk hun pad.

Zo is in het in 1961 voor het eerst in boekvorm verschenen (en eveneens door Johan Hos vertaalde) Franny and Zooey de jongste Glasstelg Franny de wanhoop nabij. Zij studeert letteren en het enige wat dit haar lijkt op te leveren is dat ze tot in de meest potsierlijke details weet wat ze afkeurt en waar ze van walgt. Haar ergenis strekt zich uit van hoogleraren die naast hun professie gedichten menen te moeten schrijven (‘die pedante, zelfingenomen afkrakertjes’) tot aan de slakken en de kikkerbilletjes die haar vriendje Lane verorbert juist op het moment dat zij haar gal wil spuien. Het lukt haar niet langer zich af te wenden van dat wat ze ‘afschrikwekkend’ vindt en ze zoekt haar heil in het onophoudelijk prevelen van het Jezusgebed, een oplossing die haar is ingegeven door het lezen van een boekje genaamd The Way of a Pilgrim. Hiermee hoopt ze niet alleen haar onlustgevoelens maar ook zichzelf te verliezen, en wel in een soort ultieme gelijkmatigheid die nergens in het verhaal direct wordt benoemd maar die, al met al, van nirwana-achtige aard is. Echter, hoe bovenmatig slim en hartveroverend Franny Glass ook is, het blijft natuurlijk een gewone (westerse) stervelinge. Niet ten onrechte maakt haar broer Zooey zich zorgen om Franny's mentale (en verderop in het boek ook fysieke) ontreddering en probeert enkele praktische misvattingen over wat ik zou willen noemen ‘religieus leven’ weg te nemen. Wat hij haar wil zeggen is dat zelfs waar nietigheid en desillusie overheersen, er toch een god of een goddelijkheid is te bespeuren.

In plaats van te preken

‘God is overal.’ Een van de grote verdiensten van het schrijverschap van J.D. Salinger is dat deze tot gemeenplaats verworden overtuiging, met graagte gehanteerd als oecumenische dooddoener om het godvrezende volk te doordringen van de oerkracht van het christendom, van alle clichématigheid wordt ontdaan en in ere wordt hersteld, zodat deze haar verkwikkende aantrekkingskracht herovert. Zonder dat Salinger, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Gerard Reve, ook maar één moment preekt, zijn al zijn verhalen over de familie Glass diep-religieus. In plaats van te preken presenteert hij het religieus besef als de natuurlijke, middelpuntzoekende kracht in het leven van zijn personages, iets wat nergens onwelriekende zwaarheid of bekeringsdrift tot gevolg heeft maar wel vele taferelen en dialogen vol ontroering en, zeker zo belangrijk: verluchtend werkende dwaasheden. Zo maakt Franny zich boos op Zooey nadat hij heeft gezegd ‘niet eens met iemand (te willen) lunchen, tenzij hij denkt dat er een goede kans bestaat dat het Jezus blijkt te zijn, de man - of de Boeddha, of Huineng, of Shankaracharya of zo iemand. Je weet wel.’ En zelfs probeert die aimabele Zooey zijn zusje ervan te overtuigen dat hij toen hij acht jaar was ‘een keer in de keuken een glas gemberbier heeft zitten drinken met Jezus’.

Voor de kinderen Glass is een religieuze beleving letterlijk grenze-loos, dat bewijst ook Buddy's ode aan zijn broer in Seymour, een introductie, ongetwijfeld het Salinger-verhaal met de meeste religieuze grotesken. Gaandeweg dit verhaal komen allerlei bovenmenselijke inspanningen en eigenschappen van Seymour aan het licht, en het is onmogelijk deze los te zien van de godsdienstige context waarin ze worden geplaatst. Een brahmaan, een bodhisattva. of misschien wel de reïncarnatie van de Verlosser himself, in laatst instantie is de zweem van goddelijkheid die aan Seymour is toebedeeld ongrijpbaar - en zo hoort het natuurlijk ook. Zeker is echter dat Seymour tal van onwereldse trekjes vertoont, en zoals gewoonlijk bij Salinger uit zich dit vooral in de in beginsel onbetekenende details. Zo laat hij necroloog Buddy vertellen over de uitzonderlijkheden van zijn broer, zoals bijvoorbeeld zijn spreekstem (‘zijn ongelooflijke strottehoofd’), zijn vermogen om níét te gapen na drie nachten niet te hebben geslapen en vooral zijn tegenstrijdige prestaties als atleet en sportman. Bij Seymour (en in het werk van Salinger) huist het groteske in het alledaagse. Buddy besluit zijn in memoriam met een anekdote die hiervan getuigt.

Toen hij, Buddy, een jaar of negen was had hij het idee ‘de Snelste Hardloper ter Wereld’ te zijn, een ‘eigenaardige, in wezen extracurriculaire zelfoverschatting’, zoals wordt vermeld, maar tegelijkertijd niet geheel ten onrechte,

[Vervolg op pagina 4]