Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

‘Europa waar ik wel en niet aan toebehoor’
Caryl Phillips' verzamelde gedachten over zwart Europa

The European tribe door Caryl Phillips Uitgever: Faber & Faber Importeur: Nilsson & Lamm, 129 p., f33,95

Louise Fresco

Shakespeares drama Othello laat zich lezen als meer dan een simpele geschiedenis van liefde en blinde jaloezie. Natuurlijk, Othello komt tot zijn afschuwelijke daad - de moord op zijn vrouw Desdemona en zijn zelfmoord - omdat hij overtuigd is van haar overspel. Het bewijs daarvan is op zijn minst dubieus en bestaat voornamelijk uit insinuaties van Jago, zijn adjudant, die slim inspeelt op Othello's onzekerheid. Tot zover lijkt het drama te berusten op een misverstand waarvan de onschuldige Desdemona het slachtoffer wordt. In zijn hoofdstuk. ‘A Black European Success’ uit zijn bundel The European Tribe geeft Caryl Phillips een andere dimensie aan het verhaal. Othello is immers een zwarte man, ‘een extravagante moor’ in Shakespeares woorden. Een man van koninklijken bloede, gevangengenomen als slaaf en weggevoerd naar Venetië. Hij leert er de taal, de gebruiken, en ontpopt zich bovendien als een briljant strateeg. Maar zijn snelle stijging op de maatschappelijke ladder blijft hem bezighouden. Zijn zelfvertrouwen wordt telkens weer ondermijnd door het gebrek aan respect dat de Venetianen voor hem als persoon tonen. Zijn huidskleur maakt het hem onmogelijk om zijn afkomst te verhullen. Hij blijft een buitenstaander. Dan wordt hij verliefd op de blonde Desdemona. die in eerste instantie bang voor hem is. Maar voor Othello lijkt een huwelijk de enige manier om werkelijk geaccepteerd te worden. Hij overtuigt haar om in het geheim met hem te trouwen. Na de nodige aarzeling, ingegeven door de vraag of hij Desdemona met zwarte magie heeft gestrikt, stemt ook de Venetiaanse adel toe in het huwelijk. Othello is immers onmisbaar om de Turken te bestrijden. En tenslotte, hij ‘is far more than black’. Othello reist met zijn vrouw triomfantelijk af naar Cyprus.

Helaas, zijn zekerheid is slechts schijn. Zodra Jago zinspeelt op de superieure sociale status van Desdemona stort zijn wereld ineen. Hij begint te twijfelen aan zijn eigen oordeel. Op alle insinuerende vragen van Jago (‘waarom trouwde ze niet met iemand van haar eigen achtergrond’), reageert Othello met woede en dreigementen aan haar adres. De zakdoek die zij aan haar zogenaamde minnaar Cassio gegeven zou hebben, vormt in zijn ogen het fatale, laatste bewijs. Desdemona's lot is bezegeld, zij is zijn bezit, en zal door zijn hand sterven.

In Phillips' analyse wordt Othello's ondergang verklaard uit zijn sociale en psychologische isolement, uit het gebrek aan een ‘peer group’ die zijn identiteit kan versterken. Othello verkeerde in de waan dat hij veilig was, dat hij zijn verleden kon vergeten en dat hij geen behoefte had aan Afrikaanse vrienden. ‘Hij steunde op het Venetiaanse systeem, en uiteindelijk stierf hij een Europese dood - zelfmoord.’

Terzijde: het is in dit verband opmerkelijk dat Verdi, en zijn librettist Boito, in hun opera alle Venetiaanse scènes weglaten, waarmee de nadruk verlegd wordt naar de rol van Jago als verpersoonlijking van het kwaad. Jago's beroemde aria Credo in un Dio cruel che m'ha creato simile a sè (‘Ik geloof in een wrede God die me naar zijn beeld geshapen heeft’) uit de tweede akte maakt hem, en niet Othello, tot de hoofdfiguur. Daarmee krijgt de opera een totaal ander karakter dan het Shakespeariaanse drama. Phillips refereert echter niet aan deze versie van het Othello-verhaal.

De sociale druk waaraan Othello in het zestiende-eeuwse Venetië blootstond, vertoont opvallende parallellen met de spanningen waarmee niet-Europese niet-Kaukasische immigranten vandaag in Europa geconfronteerd worden. Een belangrijk ingrediënt daarvan is het gebrek aan respect voor, of liever nog, een totale ontkenning van de niet-Europese cultuur. Zoals Phillips, die zelf als baby van Saint Kitts in het Caribisch gebied naar Birmingham kwam, in zijn inleiding schrijft: ‘Op Engelse scholen kreeg ik nooit een tekst voor me die door een zwart iemand geschreven was, of die het leven van zwarte mensen behandelde.’ Phillips groeit, zoals vele eerste-generatie immigranten, op in grote verwarring over zijn dubbele identiteit, Brits en zwart. Hij studeert Engelse literatuur in Oxford, maar ook daar komt hij nauwelijks in aanraking met zwarte cultuur. Een reis naar Amerika maakt hem pas bewust van zijn dilemma, de keuze tussen een academische carrière, die hem nog verder zou verwijderen van de meerderheid van zwarte mensen, of het schrijverschap, waardoor hij ‘zijn verwarring onder ogen zou moeten zien’.

Othello temidden der Veneriërs. Schilderij van Thomas Stolhard (± 1800)

Imperialistische glorie

Zwartgekleurde Britten zoals Phillips worden dagelijks geconfronteerd met de tegenstelling tussen hun uiterlijk en hun opvoeding. Op allerlei, meer of minder subtiele wijzen wordt hen duidelijk gemaakt dat ze in Engeland eigenlijk niet thuishoren. De behoefte om uit te vinden waar hij nu wel hoort en wat hem gevormd heeft, zet Caryl Phillips ertoe aan om Europa te verkennen. In A European Tribe doet hij daar verslag van. In een veertiental stukken beschrijft hij zijn omzwervingen, van Casablanca tot Moskou, van Amsterdam tot Oslo. Hij wordt lastig gevallen door bedelaars in de kashba van Casablanca, raakt in debat met een socialistische politicus over de Franse politiek ten aanzien van etnische minderheden, zet zich af tegen het Duitse gastarbeidersbeleid, wordt geconfonteerd met het leven van verboden Poolse schrijvers, en spreekt met Afrikaanse studenten aan de Patrice Lumumba Universiteit in Moskou. Een bezoek aan Amsterdam roept bij hem de vraag op wat het werkelijke karakter van de Nederlandse tolerantie is. ‘Geen maatregelen tegen drugs en pornografie (...) zou ook kunnen betekenen geen maatregelen tegen racisme.’ En over de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog: ‘Als blanken elkaar dat aan kunnen doen, wat zouden ze dan met mij kunnen doen?’

De koppeling van Phillips' essays aan Europese steden vind ik trouwens wat gezocht. Vaak hebben de stukken nauwelijks wat met de stad in kwestie te maken, zoals het verhaal over Othello illustreert. The European Tribe is geen bundel reisimpressies, maar een verzameling gedachten over ‘a Europe I feel both of and not of’. Niet Europese steden, maar Europese cultuur en geschiedenis staan centraal. Daarover heeft Phillips genoeg op te merken. Het beeld dat hij schetst van Europa is somber. De imperialistische glorie is voorbij, Europa is op economisch, cultureel en politiek vlak voorbijgestreefd door de Verenigde Staten. Voor Europa rest alleen nog een morele leidefschapsrol. Maar doordat Europa dat racisme binnen zijn grenzen blijft toleren, verliest het iedere morele geloofwaardigheid. Wat Europa parten speelt, in Phillips' visie, is gebrek aan historische realiteitszin. De witte Europese cultuur is gebaseerd op onwaarheid en onwaarachtigheid, waarin Europa's rol tegenover de zwarte slaven en andere, niet-westerse volken volledig ontkend wordt. Nu Europa zijn hegemonie heeft verloren, kan het niet anders doen dan zichzelf verachten.

Er staan trouwens een paar storende slordigheden in The European Tribe: de Fransen spreken over le Maroc, niet Morocco (p. 17), Bokassa is níét het staatshoofd van Congo geweest (p. 58), Simone Weil heet niet Veil (p. 61). Anne Frank schreef haar dagboek niet in twee maanden (p. 68), enzovoort. De laatste twee fouten worden op een andere pagina wel weer gecorrigeerd, maar dergelijke inconsistenties maken het er niet beter op. Hoewel ik zeer grote waarde hecht aan nauwkeurigheid, ook in details, wil ik hier niet al te moeilijk over doen. Ernstig vind ik het gebruik van de aggregerende term ‘zwart’ als het bijvoorbeeld gaat over niet-Europese culturen. Zwart betekent tegenwoordig zo ongeveer alles van het Caribisch gebied, Afrika, autochtoon Amerikaans en Australisch, en soms zelfs Aziatisch. Alles wat niet blank is, kortom. Het lijkt me dat de traditionele dichotomie tussen het Westen en de rest van de wereld hiermee alleen maar versterkt wordt, terwijl absoluut geen recht wordt gedaan aan de behoefte aan duidelijke identiteit van niet-Europese immigranten. Het is slechts een schrale troost om jezelf zwart te verklaren als je die status met miljoenen anderen met wie je weinig gemeen hebt, moet delen. Het enige wat je met die anderen gemeen hebt is het niet-blank zijn, en daarmee wordt ‘zwart’ weer een negatieve, ontkennende en onpersoonlijke identiteit. Bovendien blijft identiteit daarmee onlosmakelijk gebonden aan uiterlijke rasgebonden kenmerken, en we zouden moeten weten waar dat toe kan leiden.

Dat ‘zwart’ hiermee een simplistische propagandistische lading krijgt, maakt het allemaal des te erger, omdat daarmee generalisaties en stereotypen nog makkelijker in de hand gewerkt worden. Ik kan me niet voorstellen dat Othello's gevoel van ontworteling en onzekerheid verlicht wordt door de wetenschap dat hij, en vele anderen met hem. zwart is. Zelfvertrouwen en identiteit vragen veel meer dan een etiket. Het is erg jammer dat Phillips in zijn overigens aardige boek hier niet op ingaat.

■