Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[Liefde, heimwee en humor in de negentiende eeuw - vervolg]

Jacob van Lennep, portret vermoedelijk uit 1832

Jeane van der Boon Mesch

voor mijn trouwe diensten? Jeane! Jeane! heb ik u daarvoor, de laatste reis nog driemalen, ...’

Ook Jeane van der Boon Mesch lijkt zwanger te zijn. Aan het eind van zijn brief verzucht Van de Linde: ‘Schrijf mij bid ik u toch spoedig, want ik verlang hier even vurig naar, als wellicht Van der Boon naar de menstruatie zijner Echtvriendin.’ En elders: ‘Doch wellicht is al mijn redeneren schermen in den wind, wellicht zijn de bloedige vruchten van mijn welgemeenden arbeid reeds vereenigd met de golven van den Rhijn; zoo ze immer mochten boven drijven en een medelijdende hand ze op liquor zetten, hoop ik dat deszelfs bezitter spoedig een kozak in kwartier moge krijgen.’

Vervolgens verschuilt Van de Linde zich te Ouderkerk aan de Amstel, om van daar uit, via zijn geboortestad Rotterdam, waar hij nog een armlastige vader en een wanhopige verloofde bezat, per stoomboot naar Engeland te vertrekken. Eind januari 1834 kwam hij daar aan, met weinig geld, drie aanbevelingsbrieven en niet gehinderd door enige kennis van het Engels.

Het verloop van deze gebeurtenissen kwam reeds aan de orde in Schandaal in Leiden (1978), dat niet alleen de brieven van Van de Linde, maar ook van die van zijn vrienden bevat, compleet met al het commentaar dat de lezer zich maar wensen zou. Het merkwaardige is echter, dat de nu verschenen complete uitgave van de brieven heel wat minder informatie over dit avontuurlijke gebeuren geeft, hetgeen met de opzet van deze publikatie samenhangt.

De brieven van De Schoolmeester is een documentair-kritische uitgave, waarvan de proefschrifteditie uit drie delen bestaat: Brieven en documenten, Toelichtingen en Verantwoording. Dat laatste deel ontbreekt in de fraaie, gebonden handelseditie, maar voor de liefhebbers is het ook los verkrijgbaar.

Het eerste deel (526 pagina's), bevat 168 brieven en 297 documenten. Deel twee (368 p.) begint met aanwijzingen voor de lezer en een korte inleiding over Gerrit van de Linde - niet over Jacob van Lennep - en bestaat verder uit annotaties bij de brieven, gevolgd door onder andere een bibliografie en een namenregister. Op de documenten wordt echter geen enkele toelichting gegeven. In deze categorie bevinden zich ook de brieven van de vrienden die bij het drama betrokken waren, zodat Schandaal in Leiden wat de aantekeningen betreft, nog steeds onmisbaar is.

Het derde deel (181 p.) bestaat uit een theoretische verantwoording van de gevolgde methode en een verantwoording van de tekst, waarin zowel de varianten van de auteur als de ingrepen van de editeur terug te vinden zijn.

Dank zij deze opzet krijgt de lezer een ‘schone’ leestekst gepresenteerd, niet ontsierd door diacritische tekens. Ook voetnoten ontbreken; in de marge is per brief een weinig storende regelnummering aangebracht, waardoor men snel zijn weg kan vinden in de commentaar. Zo komt zowel de vakgenoot als de gewone, belangstellende lezer aan zijn trekken hetgeen, dunkt mij, voor ons taalgebied, waar twee afzonderlijke uitgaven ondenkbaar - en onwenselijk - zijn, een uitstekende oplossing is.

Kostschoolhouder

Op deze manier kun je je geheel concentreren op de brieven zelf, die in veel opzichten de moeite waard zijn. Allereerst valt eruit op te maken, hoe het Gerrit van de Linde in Engeland is vergaan: na een moeizame start, waarin hij de wanhoop meer dan eens nabij is, weet hij met behulp van vrienden een kostschool over te nemen. In 1837 trouwt hij met de achttienjarige Caroline de Montteuuis, de beeldschone dochter van een Franse kostschoolhouder. Zij schenkt hem vijf kinderen. Het huwelijk lijkt zeer gelukkig; over erotische escapades vernemen we niets meer.

Langzaam klimt Van de Linde weer omhoog op de maatschappelijke ladder, en nadat hij in 1843 het deftige Cromwell House te Highgate heeft overgenomen, lijkt er geen vuiltje meer aan de lucht. Op politiek gebied is hij conservatief, op sociaal gebied vooruitstrevend. Vanaf 1849 is hij nog een paar maal in Nederland geweest, maar zijn schulden zijn nooit geheel afbetaald. In 1858 overlijdt hij aan een longontsteking.

Een tweede aspect dat de brieven belangwekkend maakt, is zijn relatie met Jacob van Lennep, die tegelijk zijn weldoener en zijn beste vriend was, een ongelukkige combinatie. Bovendien schreef Van Lennep naar de zin van Van de Linde niet vaak genoeg terug, terwijl deze in zijn ballingschap steeds vurig naar berichten uit Nederland verlangde. Dit leidde tot versregels als:

O eervergeten dorspspoeet!
Die op Woestduin slechts zuipt en vreet
En d'armen schoolpedant vergeet

Om zichzelf en Van Lennep op te vrolijken, lardeert hij zijn brieven met deze en dergelijke verzen:

Maar nu, daar ik voor al mijn leed
Geen troost dan in uw brieven weet,
Nu hoop ik dat de galg, o zwijn!
Mij wreke en ras uw straf moge zijn.

Voortdurend is Van de Linde doende zijn vriend aangenaam bezig te houden, te provoceren, te vleien en te ontroeren, in poëzie of proza. Wanneer Van Lennep verwikkeld is in een affaire met zijn buurmeisje Doortje Ringeling, een relatie die hem bijna fataal is geworden, wijst Gerrit, een half jaar na zijn eigen dramatische ervaringen op dit gebied, hem vanuit Londen op zijn plichten als echtgenoot en vader. Twee jaar nadien schetst hij de problemen die hij aldaar als kostschoolhouder ondervindt:

‘een ondermeester met een houten-been, dien ik genomen had om in 't eeten uit te zuinigen doch die meer vreet dan iemand die drie beenen heeft, daar het nu van achteren blijkt dat hij in zijn jeugd twee mins of minnen,; hoe spelt men 't? heeft doodgezogen, 't geen op een slinksche manier in zijne testimonia verzwegen was. Een dansmeester die de jongens gaten in de zolder leert springen een teekenmeester die aan alle paarden, honden, koeijen etc. een' jongen heer teekent zoodat de moeders de teekeningen terugzenden omdat de meester niet meer égards voor the sex betoont, een schermmèester die al de jongens tot copijen van den ondermeester dreigt te maken en duizend andere kleine bezwaren die ik gaarne wenschte optetellen (...)’

Wat Nederland betreft, lijkt het beeld sinds 1834 niet meer veranderd te zijn. Hij blijft Bilderdijk bewonderen, hij blijft afgeven op diens aartsvijand, de onnozele Siegenbeek, hij blijft verbolgen op de Leidse hoogleraren, hij blijft de tegenstanders van Oranje als ‘Keezen’ bestempelen, hij blijft zich bedienen van het jargon, dat in zijn studententijd gangbaar was.

Tot tweemaal toe komt er een breuk in de briefwisseling. De eerste keer in 1839, omdat Van Lennep - wiens brieven aan Van de Linde helaas niet bewaard zijn gebleven - hem kwalijk neemt dat de aflossing van zijn schulden te wensen overlaat; Van Lennep herstelt het contact in 1843. In 1845 ontstaat er opnieuw onenigheid, nu over een taalkundige kwestie - de eerstvolgende brief is van twee jaar later.

Omstreeks 1850 moet Van de Linde besloten hebben aan de door Van Lennep uitgegeven almanak Holland mee te gaan werken. Vanaf dat moment zie je in de brieven de gedichten van De Schoolmeester ontstaan, een derde aspect dat deze brieven interessant maakt. Van de Linde stelt hoge eisen aan de uitgave van zijn knittelverzen, en is meer dan eens woedend wanneer Van Lennep of uitgever Kraaij slordig met zijn geesteskinderen is omgesprongen.

Uiteraard moeten er ook heel wat praktische zaken geregeld worden: vooral geldkwesties, maar ook logeerpartijen, verzendingen van

Vervolg op pagina 5