Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Elias Canetti

De moed om de dood in het gezicht te spugen
Elias Canetti's strijdbare vitaliteit

Das geheimherz der Uhr Aufzeichnungen 1973-1985 door Elias Canetti Uitgever: Carl Hanser Verlag, 213 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 44,80

Wil Rouleaux

Wat is het beste boek van Elias Canetti? Deze in kringen van Canettiliefhebbers graag gestelde vraag roept meestal tegenstrijdige antwoorden op. Zelfs het qua omvang kleinste werk van de bijna tweeëntachtigjarige Nobelprijswinnaar, het reisverslag Die Stimmen von Marrakesch (1968), wordt door sommigen als zijn beste werk beschouwd; bijvoorbeeld door Duitslands bekendste criticus Marcel Reich-Ranicki. Anderen houden het liever bij Canetti's uit drie delen bestaande autobiografie, of bij zijn enige roman Die Blendung (1935), of zelfs (of men het nu gelezen heeft of niet) bij zijn omvangrijke sociaal-psychologische studie Masse und Macht (1960).

Ook Canetti's aantekeningen worden altijd veel geprezen. In 1973 verscheen Die Provinz des Menschen. In dit boek verzamelde Canetti zijn notities, korte beschouwingen en aforismen uit de periode 1942-1972. Onlangs is een vervolg op deze bundel verschenen onder de titiel Das Geheimherz der Uhr: Canetti s aantekeningen uit de jaren tussen 1973 en 1985. Op de achterkant van het boek wordt de Duitse criticus en dichter Peter Hamm geciteerd, die opmerkt: ‘Für mich stellen die Aufzeichnungen so etwas wie das Zentrum von Canettis Werk dar.’ Peter Hamm staat met deze mening niet alleen. In bijna identieke bewoordingen liet zich enkele jaren geleden de literatuurwetenschapper Ingo Seidler uit. Volgens Seidler vormen Canetti's aantekeningen ‘der eigentliche Kern seines Werkes’ en zijn ze bovendien zijn ‘reichster Beitrag zur Weltliteratur’. (In een aan Canetti gewijd themanummer van het academische tijdschrift ‘Modern Austrian Literature’.)

De vraag naar Canetti's eigenlijke meesterwerk lijkt me weinig vruchtbaar. Binnen het oeuvre van de waarschijnlijk grootste Duitstalige schrijver van deze tijd zijn geen zwakke plekken aan te wijzen; het begrip bijwerk is hier overal volledig misplaatst. Canetti heeft te strenge opvattingen van het schrijverschap om marginalia in druk te geven; en bovendien komen ook in zijn (qua omvang) kleinere werken zijn grote thema's aan bod: het verzet tegen de dood, de machtskwestie, en datgene wat ik gemakshalve maar het humanisme noem. Zou ik toch gedwongen zijn om binnen Canetti's oeuvre mijn voorkeur uit te spreken, dan kies ik voor het autobiografische deel ervan en zeker ook voor zijn essaybundel Das Gewissen der Worte (1975). In dit laatste werk, dat in de Boekenbijlage van 16 februari 1985 werd besproken, staat onder meer dat magistrale essay over Franz Kafka, ‘Der andere Prozess’ geheten, alsmede indrukwekkende opstellen over Karl Kraus en Hitler. In Canetti's drie delen en meer dan duizend bladzijden omvattende autobiografie - Die gerettete Zunge (1977), Die Fackel im Ohr (1980) en Das Augenspiel (1985) - wordt de jeugd van de schrijver tussen 1905 en 1937 beschreven. En aangezien Canetti dit in kristalhelder en uiterst elegant proza doet, waarin hij bovendien blijk geeft van humor en een verfijnd (hoewel soms wat naar het groteske neigend) psychologisch observatievermogen, behoren deze drie delen wat mij betreft tot het allermooiste Duitstalige proza van na de Tweede Wereldoorlog.

Canetti's jongste boek is als gezegd een vervolg op zijn eerder verschenen bundel met aantekeningen Die Provinz des Menschen. Inderdaad kunnen deze aantekeningen met enig recht aanspraak maken op het predikaat ‘Kern seines Werkes’. Veel gedachten uit zijn overige werk vindt men hier in een notedop terug. Anderzijds hebben deze aforismen en notitities natuurlijk het voorlopige en vrijblijvende karakter dat nu eenmaal aan dit genre eigen is; wat trouwens zowel een charme als een gebrek kan zijn. Vergeleken met de vroegere bundel zijn de aantekeningen uit Das Geheimherz der Uhr wat korter en geconcentreerder - de lengte varieërt nu van één zin tot (in enkele gevallen) twee bladzijden. Inhoudelijk zijn er tussen de twee bundels nauwelijks verschillen. Of het zou moeten zijn dat één van Canetti's meest centrale thema's, het verzet tegen de dood, een nog prominentere plaats is gaan innemen. Volgens de tweeëntachtigjarige auteur is het ‘erbarmelijk je te schikken in het besef van sterfelijkheid’. Ieder mens moet volgens hem de moed kunnen opbrengen om ‘de dood in het gezicht te spugen’. Een van zijn aforismen luidt: ‘Het gaat mij niet om zijn afschaffing, die niet mogelijk zal zijn. Het gaat mij om de verbanning van de dood.’

Menslievendheid

Canetti's kruistocht tegen de dood - de lezers van Die gerettete Zunge herinneren zich dat - heeft ongetwijfeld zijn wortels in de vroege en plotselinge dood van zijn boven iedereen beminde vader. Canetti was zeven jaar oud toen zijn vader stierf, en hoe bepalend voor zijn verdere leven deze gebeurtenis is geweest, wordt in zijn jongste boek andermaal bewezen. ‘Wie zich,’ zo schrijft hij, ‘te vroeg heeft opengesteld voor de doodservaring, kan zich nooit meer voor haar sluiten, een wond die tot een long wordt waardoor men ademhaalt.’ Overigens is de kans aanwezig dat er binnenkort een boek van Canetti verschijnt dat geheel aan de dood is gewijd: op een van de laatste bladzijden van deze aantekeningen is sprake van ‘Vorbereitungen auf das Buch gegen den Tod’.

Canetti's verzet tegen de dood, dat soms een groteske en ook ietwat maniakale indruk maakt, is au fond natuurlijk een diep humanistische gedachte. Canetti's menslievendheid, zijn belangstelling voor de gehele ademende wereld, is de kenners van zijn werk ruimschoots bekend, en deze eigenschap wordt in Das Geheimherz der Uhr opnieuw op veel plaatsen bevestigd. ‘Ik vermag van niets af te zien, van niets dat leeft,’ schrijft hij ergens. Uiteraard sluit dit ook de dieren in, en zijn liefde voor hen vormt binnen deze aantekeningen een opvallend en regelmatig terugkerend thema. Vooral echter zijn het de mensen, in het bijzonder nieuwe mensen, die hem interesseren; onverschillig staat Canetti naar eigen zeggen tegenover niemand. ‘Ieder mens, vooral iedere nieuwe mens, maakt je op niet te voorspellen, op griezelige wijze levendiger.’ Canetti's humanisme bereikt een hoogtepunt in het allereerste aforisme uit het jaar 1984. Hij noteert daar: ‘Men mag wel stellen dat diegene die zich niet kan verplaatsen in de vreugden en lijden van alle levende wezens, geen mens is.’

Het bovenstaande is geen citaat van Canetti zelf maar van de mij onbekende denker Tsurezuregusa, die door Canetti enkele keren wordt aangehaald. Dat is trouwens een opvallende eigenschap van de aantekenigen uit dit boek: veel ervan hebben betrekking op Canetti's lectuur. Canetti beschikt zoals bekend over een universele ontwikkeling, die geen enkele cultuur of periode lijkt uit te sluiten. Behalve naar exotische denkers wordt in zijn jongste aantekeningen ook regelmatig verwezen naar zijn van oudsher bekende favorieten. Daartoe behoren vanzelfsprekend Karl Kraus en Franz Kafka, Gogol en Stendhal, net zo goed als Lichtenberg en Montaigne. En verder ook Robert Walser. Al in Die gerettete Zunge - Canetti bericht over zijn schooljaren rond 1920 - is sprake van zijn passie voor deze grote Zwitserse schrijver: ‘Eine befremdliche Lektüre, die mich nicht losliess, ganz anders als alles, was ich sonst kannte.’ Nu, vijfenzestig jaar later, is zijn enthousiasme voor de schrijver van Jakob von Gunten geenszins getaand: ‘Robert Walser grijpt me steeds meer aan (...) Zo'n merkwaardig figuur als Walser zou niemand hebben kunnen verzinnen. Hij is extremer dan Kafka, die zonder hem nooit zou zijn ontstaan, die hij mee heeft geschapen.’ Wat zou het mooi zijn als Canetti nog eens een studie kon laten verschijnen over Robert Walser in de trant van zijn eerdere opstel over Kafka!

Opvallend gereserveerd staat Canetti tegenover Nietzsche. Dat is niks nieuws want Nietzsche behoort van oudsher tot zijn grootste vijanden. (Freud en Marx behoren er ook toe.) Wat Canetti zo stoort aan Nietzsche wordt trouwens nergens echt duidelijk; men kan er slechts naar gissen. Dat Canetti echter geenszins onverschillig staat tegenover de filosoof met de hamer blijkt alleen al uit het feit dat hij in zijn aantekeningen regelmatig op hem terugkomt. Ergens schrijft hij: ‘Allen die Nietzsche bevrucht heeft: zeer groten, als Musil, en allen die hij onberoerd liet: Kafka. Om deze scheiding gaat het mij: hier was Nietzsche. Hier was Nietzsche niet.’ Gereserveerd staat Canetti eveneens tegenover Goethe, zoals her en der blijkt. Aan de Weimariaan irriteert hem vooral ‘die Geste des Haushalterischen’ en het feit dat Goethe te weinig ‘Verschwender’ was. Canetti's sympathie, dat mag men gevoegelijk aannemen, gaat eerder uit naar schrijvers die te kampen hebben met de befaamde innerlijke demon als Kafka, Walser en Gogol dan naar harmonieuze figuren als Goethe - die ‘Stabilitätsnarr’ naar een woord van Ludwig Börne.

Typerende eigenschappen

Veel aantekeningen uit Das Geheimherz der Uhr zouden nog speciale aandacht verdienen. Bijvoorbeeld die waarin Canetti over de ouderdom en het verval reflecteert. Of waarin zijn verhouding tot de taal ter sprake komt. Interessant zijn ook de aantekeningen waarin het schrijverschap en de roem aan bod komen, roem waarvan Canetti zo afkerig is. Ik wil me ten slotte echter beperken tot nog één aantekening die in het begin van de bundel staat en die naar mijn idee veel inzicht verschaft over een opvallende eigenschap van vooral Canetti's autobiografische proza. De aantekening begint als volgt: ‘Over een enkel mens, zoals hij werkelijk is, zou men een heel boek kunnen schrijven. Ook daarmee zou hij niet zijn uitgeput, en men zou nooit met hem klaarkomen.’ Vraag je je echter af, zo vervolgt Canetti, hoe men over een bepaald persoon denkt, hoe men zich hem of haar voorstek, dan zijn het steeds een of twee eigenschappen waardoor die persoon opvalt en zich van anderen onderscheidt. Deze eigenaardigheden, als men ze zich eenmaal bewust gemaakt heeft, worden vervolgens overdreven, en aldus ontstaat voor ons datgene wat we iemands beeld of karakter noemen.

Dit procédé heeft Canetti in zijn autobiografische werk (en eigenlijk ook al in Die Blendung) literair vruchtbaar gemaakt. De tientallen figuren uit zijn autobiografie gaan voor de lezer leven door middel van typerende eigenschappen op het gebied van spraak, houding, kleding et cetera; en wel op zo'n manier dat de lezer ze moeilijk weer kan vergeten. Er is trouwens één werk waarin Canetti dit procédé op de spits heeft gedreven: Der Ohrenzeuge uit 1974 met als ondertitel ‘Fünfzig Charaktere’. Over dit boek deelt Canetti nu mee dat hij zich zelf in zeker twintig van die vijftig groteske karakters herkent. Dat moeten we maar als een ruimhartige en wat overdreven bekentenis opvatten, want flatteus zijn ze zeker niet, die portretten van onder meer ‘Der Geltungssüchtige’ en ‘Der Schwätzer’.

Das Geheimherz der Uhr is een boek dat nadrukkelijk getuigt van twee eigenschappen die binnen de jongste wereldliteratuur (en zeker binnen de Duitstalige) niet erg gangbaar zijn: optimisme en een strijdbare vitaliteit. Het is een boek om mondjesmaat van te genieten; tien of twintig bladzijden per dag is misschien de ideale dosis. Om terug te komen op de openingszin van dit artikel: het is een meesterlijk boek binnen een oeuvre dat wat mij betreft uitsluitend uit meesterlijke boeken bestaat.

■