Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Voldoende stof tot zwijgen
De mogelijkheidszin in de kladboeken van Georg Christoph Lichtenberg

Donderslagen op muziek door Georg Christoph Lichtenberg Vertaling: Adriaan Morriën en Henk Mulder Uitgever: Van Oorschot, 216 p., f 34,90

Cyrille Offermans

Voor zijn tijdgenoten gold Georg Christoph Lichtenberg (1742-1799) primair als de geniaalste natuurkundige van zijn land en als de gevierdste docent van de universiteit van Göttingen, de man die met veel speculatief talent experimenteerde op alle mogelijke natuurwetenschappelijke gebieden (hij construeerde onder meer de eerste deugdelijke bliksemafleider, door hemzelf ‘Furchtableiter’ genoemd) en die bovendien in staat moet zijn geweest om de ingewikkeldste en de bizarste theorieën helder, aanschouwelijk en met veel gevoel voor humor uit de doeken te doen. Enige faam had hij zich daarnaast verworven als polemicus, als satiricus en als scherpzinnig commentator van de etsen van Hogarth. Vooral dankzij die Ausführlichen Erklärung der Hogarthschen Kupferstiche smaakte hij een paar jaar voor zijn dood zelfs het genoegen dat zowel Goethe als Jean Paul contact met hem zochten. Of dat evenwel voldoende zou zijn geweest om als literator de twintigste eeuw te halen, mag worden betwijfeld.

Aanvankelijk moet Lichtenberg zich trouwens ook zelf wel wat meer hebben voorgesteld van zijn literaire carrière, aan plannen en ideeën had hij nooit gebrek. Maar toen hij in het laatste jaar van de achttiende eeuw stierf, had hij geen van de twee grote literaire projecten gerealiseerd die hij zich al vroeg ten doel had gesteld, een autobiografie en een satirische roman. Sterker nog, beide voornemens hadden niet meer dan wat aanzetten en verspreide notities opgeleverd, die niemand tot op dat moment ooit gelezen had. Ontdekt werden die pas na zijn dood, te midden van duizenden andere notities over de meest uiteenlopende zaken.

Gedurende vijfendertig jaar bleek Lichtenberg, strikt voor privé-gebruik, maar wel met de bedoeling er later nog eens ooit werk van te maken, alle mogelijke gedachten, invallen, observaties, woordspelingen en aardigheidjes (tot en met een aantal grafschriften en een lijst met scheldwoorden) genoteerd te hebben in cahiers en opschrijfboeken die hij, het voorlopige en hypothetische karakter van zijn schrijfsels benadrukkend, bescheiden zijn Sudelbücher (Kladboeken) noemde. Hij kan niet vermoed hebben dat hij zich uitgerekend met die onpretentieuze materiaalverzameling in de negentiende eeuw alsnog een selecte, in de twintigste eeuw zelfs een brede kring van bewonderaars zou verschaffen. Toch is dat het geval: vrijwel alle grote Duitse schrijvers - van Hoffman tot Freud, van Heine tot Tucholsky, van Nietzsche tot Kraus - zijn door Lichtenberg beïnvloed. En dat is geenszins verbazingwekkend, want de Sudelbücher behoren, net als zijn niet geringe correspondentie (zijn beste werk was niet voor de openbaarheid bestemd), tot het sprankelendste en het origineelste wat er in de Duitse taal ooit geschreven is.

Lichtenberg was veel te rusteloos en te onbegrensd geïnteresseerd om zich lang met één onderwerp te kunnen bezighouden. Vele malen eindigt hij een notitie met de opmerking dat de erin verwoorde gedachte nadere uitwerking verdient, of woorden van gelijke strekking, maar dat kwam er zelden van. Zijn nerveuze ontdekkingsdrift en zijn speelse natuur maakten hem ongeschikt voor het werk op de lange baan, en dat moet hij zich ook zelf al vroeg gerealiseerd hebben. Het dwong hem tot de beknoptheid en de scherpte, die nu juist de charme van zijn formuleringen uitmaken. Als Lichtenberg ergens een hekel aan had, was het aan schrijvers die met pompeuze kathedertaal wilden imponeren. In die zijns inziens typisch Duitse kwaal zag hij het bewijs dat men zelf nog niet begrepen had wat men wilde zeggen. Van zichzelf eiste hij op dat punt volstrekte eerlijkheid.

Bultenaar

Op een tijdstip dat hij het welslagen van zijn autobiografie nog niet tot de onmogelijkheden kan hebben gerekend, schreef Lichtenberg dat hij met dat karwei bezig was ‘met een oprechtheid die misschien bij menigeen een soort medebeschaamdheid zal wekken.’ Al uit de eerste zin van het miniatuur-zelfportret dat hij op zevenentwintigjarige leeftijd schreef alsof het over een ander ging, wordt duidelijk dat die oprechtheid eerst en vooral betrekking zou hebben op zijn ‘jammerlijk lichaam’: ‘Met zijn lichaam is het zo gesteld dat ook een slechte tekenaar het in het donker gunstiger zou weergeven dan het in werkelijkheid is, en wanneer het in zijn macht zou liggen zijn lichaam te veranderen zou hij sommige delen ervan minder reliëf geven.’ Lichtenberg was namelijk een bultenaar; bovendien was hij klein en krom, had hij een opvallend dikke kop en liep hij met een sleepvoet. Meer nog dan van zijn gebrekkige gezondheid heeft hij van dit ongelukkige fysieke voorkomen zijn leven lang te lijden gehad, hoe bedreven hij er volgens tijdgenoten ook in was om zijn gebreken in het openbaar te camoufleren. Maar belangrijker is dat Lichtenberg zijn schrijftalenten zónder die gebreken waarschijnlijk nooit zo ontwikkeld zou hebben. De subtiliteit van zijn waarnemening, zijn wil tot literaire oprechtheid, zou wel eens voor een groot deel te danken kunnen zijn aan ergernis over de grofheid waarmee er in zijn tijd nog verbanden werden gelegd tussen lichamelijke en geestelijke kenmerken. De wrede implicaties van die grofheid heeft hij stellig aan den lijve ervaren.

Het ontdekken van de waarheid - zo luidt een van de eerste notities in de Sudelbucher - is afhankelijk van een ‘subtiele abstractie’. Zo'n abstractie vindt plaats in het besef van haar eigen relativiteit; op een ander moment, onder andere omstandigheden leidt ze tot andere resultaten. Iedereen die meende dat er op het gebied van de ‘natuurkunde van het hart en de ziel’ tijdloze waarheden bestonden, kon rekenen op Lichtenbergs scherpzinnige hoon. Vooral de beroemde fysiognomie van Lavater moest het bij hem ontgelden: dat karakterologische kenmerken rechtstreeks konden worden afgeleid uit de vormen van de schedel en dat schedelmetingen dientengevolge hét middel waren om iemands wezenlijkste kern bloot te leggen, doorzag Lichtenberg als een moderne variant van het archaïsch-christelijke vooroordeel dat lichamelijke afwijkingen als indicatie van zondigheid opvatte. Wel was Lichtenberg, net als Lavater, van mening dat iemands karakter zich uiterlijk manifesteert, dat het hem van het gezicht te lezen is, maar daarbij gaat hij uiterst behoedzaam te werk, in de wetenschap dat een verantwoorde fysiognomie met ‘onmetelijke moeilijkheden’ (de cursivering is van hemzelf) gepaaard gaat; mensen mag men immers niet op dezelfde manier beoordelen ‘als de veehandelaar de ossen’. ‘Hoe langer men gezichten gadeslaat des te vaker zal men aan de zogenaamd onbeduidende gezichten dingen opmerkten die er individuele gezichten van maken.’ Het karakteristieke schuilt voor Lichtenberg in het specifieke, in datgene wat zich aan het wetmatige onttrekt. Daar oog voor te leren krijgen is voor hem óók een morele eis.

Even talloos als de aantekeningen waarin Lichtenberg zelf iets bijzonders aan de verschijnselen waarneemt, zijn de uitspraken waarin hij wijst op het belang van het zorgvuldig waarnemen als zondanig. Niets beschouwt hij als zo verwerpelijk als het blindelings geloven van anderen, het koersen op het kompas van de gewoonte. ‘Aan de vaak ondoordachte eerbied voor oude wetten, oude gebruiken en een oude religie hebben wij al het kwaad in de wereld te danken.’ In dat verband waarschuwt hij ook telkens opnieuw, vooruitlopend op Nietzsche, tegen de gevaren van het vele lezen! Hoewel lezen en schrijven voor hemzelf ‘even noodzakelijk (zijn) als eten en drinken’, meent hij dat de veellezer het gevaar loopt te veel op andermans meningen of, in plaats van op mogelijkerwijs vernieuwende waarnemingen, op zijn geheugen af te gaan en op die manier ‘een abstracte geleerde’ te worden. Die eenzijdige geleerde plaatst hij tegenover de veelzijdige ‘wereldburger’, iemand die niet zozeer veel heeft gelezen als wel zijn ogen de kost gegeven: ‘Veel lezen maakt trots en pedant. Veel zien maakt wijs, verdraagzaam en nuttig.’ Die tweedeling correspondeert bij Lichtenberg met een andere tweedeling: die tussen geleerd zwoegende Duitsers en luchtig formulerende Britten. Nogal komisch is een notitie waarin hij de rigoureusheid van die volkskarakterologische tweedeling, ongetwijfeld na opgedane ervaring, als volgt relativeert: ‘Sinds de uitvinding van de schrijfkunst hebben de Britten veel van hun kracht verloren, de bevelen daarentegen hebben aan kracht gewonnen.’

G.Chr. Lichtenberg, ets van A.H. Schwenterley, 1790

Geleerde ingewanden

Er staan in de Sudelbücher tamelijkveel observaties over de ontoereikendheid van de taal. De meeste woorden, vond Lichtenberg, hadden een veel te algemene betekenis om de afzonderlijke verschijnselen recht te kunnen doen. Daarom streefde hij de pregnantst denkbare uitdrukking na: ‘Het bijzondere in plaats van het algemene, proprie communia dicere (het algemene op een persoonlijke manier onder woorden brengen), ganzediefstal in plaats van diefstal, dat is het element van de uitdrukking.’ Zijn voorkeur voor onomatopeeën is daarvan de consequentie. Die beschouwde hij niet als ‘louter tekens, maar als een soort beeldschrift voor het oor.’ De meeste woorden daarentegen waren gedegradeerd tot niets dan werktuigen, tot ‘misbruikte werktuigen’ zelfs - Nietzsches bewondering voor Lichtenberg wordt misschien nergens zo vanzelfsprekend als hier - ‘die vaak nog naar het vuil ruiken waarmee de vorige bezitters ze ontwijdden. Ik wil met nieuwe (woorden) werken.’ Zo letterlijk heeft hij zijn nominalistische inzichten, gelukkig, nooit in de praktijk gebracht, wel hebben ze zijn ‘wantrouwen tegen de smaak van onze tijd’, en daarmee zijn verlangen om telkens de achterkant van de gewoonte in beeld te brengen, aanzienlijke impulsen gegeven. Bij Lichtenberg - dat mag inmiddels duidelijk zijn - heb je zelden het gevoel een achttiende-eeuwer te lezen.

Maar een achttiende-eeuwer was hij natuurlijk wel. Lichtenbergs werk sluit aan op het in zijn tijd bij alle kritische geesten doorbrekende inzicht dat mensenkennis inderdaad altijd kennis van mensen is, behept met de beperkingen en de eigenaardigheden van het menselijke waamemings- en denkvermogen. Alleen was Lichtenberg niet, als Kant, geïnteresseerd in de systematische analyse van de transcendentale voorwaarden van die kennis, zijn speculaties daaromtrent zijn systematisch noch transcendentaal, maar daarom des te concreter en vele malen onthutsender. Tegen systematische (lees: Duitse) denkers koesterde hij trouwens bij voorbaat een gezond wantrouwen, de Engelsman achtte hij niet zo dom ‘een paar ervaringen onmiddellijk tot een systeem te ordenen’, dat hem, kan men daaraan toevoegen, vervolgens het zich belet op alles wat niet in dat systeem past.

Lichtenberg was van mening dat alle kennis afhankelijk was van historische, sociale, psychische en vooral ook fysieke variabelen. Liggend, zegt hij, ben ik vaak een andere mening toegedaan dan wanneer ik sta. Een ziek lichaam bewerkstelligt andere inzichten en andere dromen dan een gezond lichaam. Van de allergrootste betekenis voor de mentale conditie zijn spijs en drank (Lichtenberg wist waarover hij het had, hij was een stevige drinker, al geeft bijgaand voorbeeld daarover geen uitsluitsel): ‘Wie weet of we niet aan een goed bereide soep de luchtpomp en vaak aan een slecht bereide de oorlog hebben te danken.’ Elders zegt hij te betreuren dat we van schrijvers niet ‘de geleerde ingewanden’ kunnen zien ‘om uit te vorsen wat zij hebben gegeten’, want van een uitgekiende dieetleer zouden we wel eens heel veel goeds te verwachten mogen hebben.

Haast altijd hebben Lichtenbergs formuleringen een hypothetisch karakter. De grammaticale figuur die zijn werk domineert is de conjunctief; anderhalve eeuw voor Musil was Lichtenberg een man met mogelijkheidszin, iemand onder wiens ongelovige blik alle dingen hun vaste vorm verliezen. Hij kiest een ongebruikelijk, desnoods volstrekt imaginair perspectief, of hij stelt zich een wezen voor met een anders geëquipeerd waarnemingsvermogen, en onmiddellijk raakt de wereld uit zijn voegen. Toch krijg je nooit de indruk dat hij alleen maar geestig wil zijn; zijn omkeringen, zijn grappen, zijn ondermijningen van het vanzelfsprekende, ze hebben altijd óók een rationele, soms een subtiel cultuurkritische zin. Laat ik er nog een paar citeren: ‘De Amerikaan die als eerste Columbus ontdekte, deed een rampzalige ontdekking’; ‘Hij had iets over zich wat de hernhutter doorgaans gezalfd wezen, de theologische kamergeleerde vroomheid, de verstandige man die de wereld kent onnozelheid en onverstand noemt’; ‘Hij verbaasde zich erover dat de katten precies op die plaatsen

Vervolg op pagina 14