Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

De sluwe manoeuvres van Hotz' helden
Verhalenbundel ‘Eb en vloed’ niet soberder, maar juist iets bloemrijker

Eb en vloed door F.B. Hotz Uitgever: De Arbeiderspers, 176 p., f 28,50 (ingenaaid), f 49,50 (gebonden)

Maarten 't Hart

Aangezien F.B. Hotz' laatste boek Eb en vloed al enige tijd uit is, heb ik nu gelegenheid in te gaan op de reeds verschenen kritieken. In het algemeen is deze vijfde verhalenbundel van Hotz lovend tot zeer lovend besproken. Een uitzondering vormt misschien de onder de titel ‘Wachten op het toeval’ verschenen bespreking van Melchior de Wolff in NRC Handelsblad. Haast alle recensenten zijn van mening dat Hotz soberder schrijft. Trudy Telderman zegt in Hervormd Nederland: ‘Eb en Vloed is helemaal sober geschreven.’ Heumakers schreef in de Volkskrant: ‘De stijl lijkt iets soberder te zijn geworden.’ Huisman zei in het AD: ‘Een moralist die in korte zinnen over de eeuwige strijd tussen de geslachten vertelt.’ En Melchior de Wolff deelt mee: ‘Het fragmentarische van de episodes wordt op het niveau van de taal tot uitdrukking gebracht in een bijna kortademige stijl. Hotz is kariger en economischer gaan schrijven, de zinnen zijn korter, het ritme is gehaaster.’

Ik ben maar eens aan het rekenen geslagen. De eerste veertig zinnen uit Hotz' eerste bundel, Dood weermiddel, bevatten gemiddeld twaalf woorden per zin. De eerste veertig zinnen uit deze bundel bevatten gemiddeld vijftien woorden per zin. Steekproeven in de eerste en laatste bundel bevestigden wat ik al dacht: Hotz schrijft in Eb en vloed juist langere zinnen dan in vroeger werk. De stijl is niet soberder geworden, maar iets bloemrijker. Al op de eerste bladzijde van Eb en vloed vinden we beschrijvingen als: ‘Ze babbelden met lichte zelfingenomenheid: het was te zien dat ze hun redelijke gezondheid aan eigen verstandige inzichten toeschreven’, met meer bijvoeglijke naamwoorden dan Hotz vroeger placht te gebruiken. Vanwaar dan dat misverstand dat Hotz soberder zou zijn gaan schrijven? Waarschijnlijk is dat te wijten aan het interview dat op 13 maart jongstleden in NRC Handelsblad verscheen met de suggestieve titel ‘Woekeren met woorden’ en waarin Hotz na de opmerking van interviewer Arjen Schreuder: ‘Sinds de bundel Duistere jaren is uw stijl soberder geworden,’ opmerkt: ‘Het streven naar een soort ijdelheid is mijns inziens een natuurlijke ontwikkeling van een schrijver.’

Alle recensenten hebben Hotz op zijn woord geloofd en schrijven nu doodleuk: ‘De stijl is soberder geworden’, terwijl in werkelijkheid juist het omgekeerde waar is. De Wolff beweert zelfs dat de kortere zinnen en het gehaastere ritme leiden tot ‘een soort monotonie en er ontstaat in het achterhoofd van de lezer een ondefinieerbare zoemtoon.’ Van monotonie noch zoemtoon heb ik ook maar iets gemerkt, wat niet hoeft te verbazen want de zinnen zijn niet korter en het ritme is niet gehaaster. Het is bij Hotz trouwens altijd hachelijk te veronderstellen dat verhalen die hij nu publiceert na de verhalen, gepubliceerd in vorige bundels, zijn ontstaan. Een schitterend verhaal als ‘Het oponthoud’ ontstond reeds tientallen jaren geleden als een soort oorlogsdagboek - Hotz heeft het enkel maar grondig omgewerkt.

Opmerkelijk is voorts dat haast alle recensenten beklemtonen dat Hotz' personages antihelden zijn. ‘Voor groots en meeslepend leven is hier geen plaats,’ meent Jaap Goedegebuure en verderop zegt hij: ‘De anti-helden van Hotz gaan deze weg in het besef dat ze in het oog van de wereld als mislukkeling gebrandmerkt zijn.’ Uit overtuiging wordt volgens Goedegebuure de pianist uit het verhaal ‘De bevestiging’ een dooie dienaar: ‘Juist om de aanvaarding van dat absolute nulpunt gaat het deze spreker.’ Heumakers spreekt in zijn recensie ook over ‘zelf gewilde mislukking’ en zegt over de pianist uit ‘De bevestiging’: ‘Hij is bijna niemand geworden en dat stemt hem zeer tevreden.’ Erik van Muiswinkel beweert in Intermagazine: ‘We werpen blikken in benauwde breinen,’ en volgens Melchior de Wolff zijn Hotz' personen stuurloze, onzekere mensen in wier leven logica ontbreekt en die enkel maar ‘wachten op het toeval’.

F.B. Hotz
bert nienhuis

Verstandig handelen

Al deze interpretaties zijn ontzaglijk eenzijdig. De personen bij Hotz zijn helemaal niet zo willoos. De hoofdpersoon in ‘Toonkunst’ werpt zich met groot uithoudings- en doorzettingsvermogen op de studie van het trombonespel. Hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn - oorlog, geldgebrek, koude, een leraar die hem aanvankelijk antipathiek is - hij laat zich door niets uit het veld slaan; hij studeert. Zeker: de hoofdpersoon in ‘Het oponthoud’ streeft naar ‘een verheven mystiek niets’ maar dat enkel om aan de gehate Academie van Schone Kunsten en Technische wetenschappen te ontkomen. Dat Hotz' figuren op toeval zouden zitten wachten is apert onjuist: ze nemen juist, stuk voor stuk, hun lot in eigen hand, koketteren eigenlijk meer met de status van mislukkeling, dan dat zij het werkelijk zijn. Zelfs de oude man in ‘In dood water’ beleeft zijn triomf als hij de door hem beminde Amsterdamse school in een Japanse uitgave beschreven ziet, terwijl hij vroeger voor gek werd versleten omdat hij het werk van De Klerks zo mooi vond. Ook die oude man weet trouwens door ‘te verdwalen’ te ontsnappen aan een gehaat bezoek. Althans hij probeert zo te ontsnappen. In dat verhaal valt weer op, net als in vele andere verhalen van Hotz, dat een jonge vrouw als reddende engel optreedt en de ware vitaliteit belichaamt. Wie Hotz wil afschilderen als een vrouwenhater moet het werk toch nog maar eens goed lezen: overal zijn portretten te vinden van jonge vrouwen die zich door niets uit het veld laten slaan. Trouwens: de moederfiguur uit het verhaal ‘De voordracht’ is zelfs op hoge leeftijd nog zo'n kordate, niet te intimideren figuur.

Wellicht geeft het eerste verhaal uit de bundel, ‘De ontbijtzaal’, inzicht in het modelvoorbeeld van verstandig handelen dat Hotz' figuren voor ogen staat. Thomson, de hoofdpersoon uit dat verhaal, probeert te achterhalen of de Duitsers in 1914 over Nederlands grondgebied zijn getrokken. Is dat werkelijk het geval geweest, dan mag het een godswonder heten dat Nederland niet in de vreselijke wereldoorlog werd betrokken. Het is duidelijk dat Thomson het sluwe, gewiekste handelen van het Nederlandse kabinet in die tijd ziet als zeer bewonderenswaardig. Hij zegt zelfs: ‘Ik hoopte dat er eenmaal per eeuw een wijs kabinet aan te wijzen zou zijn in Nederland. En ik denk dat het oorlogskabinet '14-'18 dat was. Ze hebben weergaloos gemanoeuvreerd, in ieder geval.’ Zo proberen ook de helden van Hotz te manoeuvreren. Ze vermijden belachelijke conflicten, laten zich niet in met de armoe van het ‘groots en meeslepend’ leven. Kijk maar hoe de hoofdpersonen in de drie oorlogsverhalen in deze bundel ‘jenseits von Wilderstand und Ergebung’ door die ellendige tijd heenkomen. Mij doen de helden van Hotz altijd denken aan de personen bij Svevo die ook gewiekst, intelligent en soms zelfs sluw manoeuvreren om uiteindelijk te kunnen overleven. De held van de Bekentenissen van Zeno is uiteindelijk niet Guido maar Cosini, hoezeer hij zichzelf in het begin ook als sukkel afschildert!

Autobiografisch

Bijna alle recensenten merken op dat in deze bundel de historische verhalen ontbreken. Volgens sommigen - Sitniakowsky in De Telegraaf en Jan-Hendrik in De Haagsche Courant - zijn er meer autobiografische verhalen te vinden. Vijf van de elf verhalen zijn inderdaad autobiografisch en dat zijn er meer dan in vroegere bundels. Bovendien zou het titelverhaal ook wel eens autobiografisch kunnen zijn, want de ik-figuur in ‘Liebestraum’ vertelt: ‘Ik droomde dat ik door het vissersdorp van onze laatste vakantie liep:’ En over zo'n vakantie in een vissersdorp gaat het titelverhaal Eb en vloed.

Opmerkelijk van deze bundel vond ik dat er maar liefst drie verhalen in te vinden zijn die in de Tweede Wereldoorlog spelen en dat in die verhalen, anders dan in alle andere Nederlandse verhalen en romans over WO-2, de Duitse tijd enkel maar decor is. Slechts twee verhalen spelen duidelijk voor de oorlog. ‘Eb en vloed’ zou ook voor de oorlog kunnen spelen, maar in het verhaal zelf is daarover niets te vinden dat enig uitsluitsel geeft. Hoe dan ook: het verleden, en vooral het verre verleden, is in deze bundel minder nadrukkelijk aanwezig dan in vroegere bundels.

Opmerkelijk is voorts ook dat Hotz met het verhaal ‘De voordracht’ het laatste hoofdstuk toevoegde aan zijn autobiografische roman over het leven, het huwelijk, de echtscheiding en de dood van zijn moeder. Uit de vijf bundels, tot nu toe verschenen, zou die roman kunnen worden samengesteld. Het verhaal ‘Thomas en de cycloop’ lijkt een derde hoofdstuk van een roman over de Thomas-figuur die zoveel met Tobias uit Tobias en de dood van J. van Oudshoorn gemeen heeft. Het verhaal ‘Het oponthoud’ sluit nauw aan bij het verhaal ‘De gladiator’ uit Dood weermiddel. Het is eigenaardig dat Hotz romanhoofdstukken als losse verhalen in verschillende bundels publiceert (denk ook aan ‘Vrouwen winnen’ uit Dood weermiddel, ‘De auditie van mevrouw Stulze’ uit Ernstvuurwerk en ‘Proefspel’ uit de gelijknamige bundel, alle drie over dezelfde jazzband). Nog een paar verhalenbundels en Hotz' uitgever kan minstens vier prachtige romans uit deze bundels samenstellen. Hoe het ook zij: Eb en vloed houdt nauw verband met vroeger werk van Hotz, doet er in kwaliteit niet voor onder en zou mijn eerste keus zijn geweest voor de AKO-prijs 1987.

■