Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Liefde als tweepersoons-gnosis
Promiscuïteit in de literatuur

Het traditionele beeld schrijft voor dat mannen promiscuer zijn dan vrouwen. Veranderingen in de seksuele moraal van de laatste twintig jaar hebben dat beeld niet ingrijpend bijgesteld, al hebben vrouwen wel wat meer ruimte gekregen. In de literatuur ligt het al niet anders. Mannen hakken vaker met het promiscue bijltje dan vrouwen en verbinden er soms ook theorieën aan, zoals bijvoorbeeld Kundera in De ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Naar aanleiding van Marion Bloems recente roman Lange reizen, korte liefdes, waarin de hoofdpersoon zich met vier minnaars tegelijk probeert te verstaan, verdiepte Joost Zwagerman zich in de vraag wat vrouwen (en mannen) drijft tot promiscuïteit en hoe zij dat literair vormgeven.

Joost Zwagerman

Anders dan wel eens wordt beweerd is juist het schrijven van een liefdesroman een buitengewoon moeilijk karwei. In diepste wezen is liefde tenslotte een soort van één-, en in het geval van wederzijdse interesse, tweepersoons-gnosis, compleet met allerhande riten en privé-droombeelden over, laten we het noemen, absolute eenwording. Voor een deel wordt het voortbestaan van een gelukkige liefde gewaarborgd door de gedeelde geheimen, die bestaan uit eikaars meest persoonlijke gedragingen, aanrakingen en - al of niet uitgesproken - gedachten. Deze geheimen verschaffen de liefdesverhouding een weldadig hermetisme. Een óngelukkige liefde is op geheel eigen wijze hermetisch, al is het alleen maar omdat de verliefde zich verliest in het maken van voorstellingen van het ‘bezitten’ van de ander als toegangspoort tot diens geheimenissen of, zo men wil, intimiteiten. Het slachtoffer van een ongelukkige liefde denkt, fantaseert zichzelf in de gewenste toestand van eenwording met de ander - en heeft zich hierdoor reeds geïsoleerd van de ‘rest van de wereld’, al is het natuurlijk een heel ander isolement dan dat wat de verliefde najaagt.

Hoe het ook zij, verliefdheid is - om het esoterisch vocabulaire dat voor deze kwestie uitstekend van pas komt nog even te benutten - een voor de buitenwacht ondoordringbare, ja zelfs apocriefe aangelegenheid en daarom zijn alle pogingen om een liefdesgeschiedenis in de openbaarheid te brengen om er bij voorbeeld kunst van te maken, ófwel deerniswekken ófwel geniaal, een middenweg schijnt nauwelijks voor te komen. Om bij de literatuur te blijven: het is mijn ervaring dat de oordelen over liefdesromans als Die Leiden des jungen Werthers, Wuthering Heights en, laten we zeggen, Cirkel in het gras zich toespitsen op de polen ‘meesterwerk’ aan de ene, en ‘onverteerbare draak’ aan de andere kant. Het heeft er alle schijn van dat boeken die qua thematiek appelleren aan die kleine privé-gnosis van de mens, de liefde, innige toewijding dan wel niets ontziende beschimping ten deel vallen. Dit komt doordat niet het aardse, maar juist het sacrale element (het element dat van een monogame een monotheïstische liefde maakt) eenmaal aan de openbaarheid prijsgegeven uitermate kwetsbaar is. In de literatuur is die kwetsbaarheid op haar hevigst als een in het desbetreffende werk geventileerd godsbeeld enerzijds en de liefde als privé-gnosis anderzijds samenvloeien tot één, haast altijd lyrisch getoonzet geheel - ik denk hierbij aan de Julia van Rhijnvis Feith, de wat mij betreft pantheïstische Verzen van 1890 van Herman Gorter en ook aan sommige romans van Gerard Reve. Van deze drie is het werk van laatstgenoemde nog het makkelijkst te attaqueren of te bespotten doordat Reve in bij voorbeeld Lieve jongens, Moeder en God en Een circusjongen liefde en religie, privé-gnosis en godsbesef tot het vervloeide hart maakt van verhalen over polygaam, promiscue minnaarsgedrag.

Tekening: Peter van Straaten

Inwisselbaarheid

Binnen de westerse opvattingen over liefde is promiscuïteit de nekslag voor de sacrale component die een ware liefdesgeschiedenis kenmerkt. En het valt niet te ontkennen dat een aanzienlijk deel van de boeken uit de moderne wereldliteratuur waarin het hoofdpersonage er meerdere partners op na houdt veelal is toegesneden op juist de aardse, zo niet regelrecht geile bezigheden. Uniciteit is volgens de meesten van ons te vinden in de monogame, monotheïstische variant van de liefde; promiscuïteit staat dan gelijk aan het uitgaan van inwisselbaarheid, aan het afschaffen van de privé-gnosis door de liefde openbaar te maken.

Is het al een niet geringe prestatie om een ‘normale’ (op monogamie gebaseerde) liefdesroman te doen slagen door zowel aan de aardse als aan de bovenzinnelijke, sacrale facetten recht te doen, nog moeilijker is het om beide componenten naar behoren te verwerken in een roman over polygame liefde. In Milan Kundera's De ondraaglijke lichtheid van het bestaan is een van de hoofdpersonen, Tomas, getrouwd en gaat hij behalve met zijn echtgenote Therésa, met zeer veel andere vrouwen naar bed. Een en ander brengt Kundera ertoe twee soorten minaars te onderscheiden: de lyrische en de epische. De eerste gaat, keer op keer teleurgesteld, van vrouw naar vrouw, op zoek naar zijn ideale wederhelft. De lyrische minnaar zoekt de ultieme uniciteit en dus zichzelf in de ander, wat voor de meeste vrouwen de ontroerende variant van polygamie is. De epische minnaar is daarentegen nooit teleurgesteld. Uniciteit staat voor hem gelijk aan variatie. De tragiek van de epische minnaar is dat hij hoe langer hoe meer eenvormigheid op zijn weg vindt en uiteindelijk zijn blik richt op minieme afwijkingen, op graduele verschillen - hij wordt de jager op curiosa. Onnodig te vermelden dat veel vrouwen deze epicus allesbehalve ontroerend maar veeleer een botte macho vinden.

Het is alleraardigst om de mannelijke romanpersonages in sommige boeken van, bij voorbeeld, Nabokov, Proust, Updike, Bukovski of Nooteboom op Kunderiaanse wijze te categoriseren - en ik moet zeggen dat bij iedere ‘polygame-liefdesroman’ die ik lees de tweedeling me altijd wel even door het hoofd schiet, onmiddellijk gevolgd door de vraag of zo'n onderscheid ook voor polygame vrouwen te maken is. Het is nu gemakkelijk maar zeker niet billijk om weer eens te verklaren dat vrouwen per definitie monogamer in de liefde zijn en dat promiscuïteit slechts voorkomt in geval van de femme fatale ofwel de uit therapeutisch oogpunt naar bevrijding zoekende en daarom rondneukende en onschuldige hysterica. Inmiddels zijn er door vrouwen romans geschreven waarin een polygaam liefde- en seksleven aan de orde komt, maar nooit ben ik in die boeken een soortgelijke verklarende indeling als van Kundera tegengekomen die uitstijgt boven de strikt persoonlijke motieven die toegeschreven worden aan de romanpersonages. Dit maakt dat ik nieuwsgierig blijf naar het literaire werk waarin door een schrijfster uiteen wordt gezet of en in hoeverre vrouwelijke polygamie verschilt van die van de man en vooral zie ik uit naar een goed geschreven boek van vrouwelijke hand over liefde dat de ik-gerichte anekdotiek (zoals die te vinden is bij Erica Jong èn Anja Meulenbelt) ontstijgt en waarin promiscuïteit wordt gekoppeld aan de universeel ongrijpbare, kortom de sacrale dimensie die in zoveel romans over een op monogamie gebaseerde liefdesgeschiedenis aan de orde komt - polytheïsme dus.

Therapeutisch motief

Tot zover het vogelvluchtperspectief - dat tevens moet dienen als verklaring voor de mededeling dat reeds de titel van de nieuwe roman van Marion Bloem, Lange reizen korte liefdes, mijn interesse wekte. Helaas bleek al uit de flaptekst dat de lezer hier te maken heeft met een vrouwelijke tegenhanger van Kundera's epische minnaar: ‘Iedere man was anders,’ staat er, ‘en dat was ook wat ze in elk contact zocht: het onbekende.’ ‘Ze’ = Levi, de hoofdrolspeelster in Lange reizen korte liefdes, en hoewel ‘het onbekende’ rechtstreeks duidt op de epische drang naar variatie, nieuwheid, is er ook een lyrische zijde aan het minnaressengedrag van deze Levi. Het hele boek lang is zij in feite op zoek naar de mogelijkheid om van zichzélf te houden en is zij vooralsnog de overtuiging toegedaan dat zoiets alleen maar kans van slagen heeft door de liefdevolle tussenkomst van ‘de ander’. Dit laatste, wat ik maar noem, ‘therapeutisch getint motief’ (leren houden van jezelf) klinkt allesbehalve aantrekkelijk maar staat, helaas, model voor de mentaliteit die spreekt uit de roman.

Geschipper

Levi is een jonge vrouw over wie zeer weinig wordt meegedeeld behalve dat ze doet aan poëzie, beeldende kunst, dat ze geen leuk kind was vroeger en dat ze een donkere huid heeft en uitermate aantrekkelijk is - en voor het overige staat alle informatie omtrent haar persoon in dienst van waar het in Lange reizen korte liefdes om draait: om haar volledige afhankelijkheid van passie, hartstocht. Deze afhankelijkheid maakt dat Levi een indrukwekkend aantal mannen en vrouwen verslijt, hoewel er uiteindelijk vier heren een rol van betekenis in haar liefdeleven spelen of hebben gespeeld: Ewald, haar eerste echte vriendje; Iz, de meer stabiele factor in haar leven; Vos, de hartstochtelijke maar lastige erotomaan met wie ze veel neukt en ruzie maakt; en tenslotte Len, de bewonderenswaardige maar eveneens nogal bezitterige macho.

Eigenlijk vertelt het boek niet veel meer dan het geschipper van Levi in haar liefde voor deze drie laatsten, afgewisseld met ten eerste de flash-backs die gaan over haar en Ewald en hoe ze elkaar ontgroeid zijn, en in de tweede plaats de passages waarin de meer vluchtige affaires aan bod komen. Levi is verliefd op de liefde, ze houdt van de passie van het moment. Van alles wat ná zulk soort momenten om de hoek komt kijken - afspraken, onvoorziene ontwikkelingen, minnaars die om zekerheden bedelen - moet zij in het geheel niets hebben. De ironie wil nu dat een aanzienlijk deel van Lange reizen korte liefdes gevuld is met juist deze secundaire aangelegenheden die Levi wenst te negeren. Er wordt uitgeweid over het gekrakeel van minnaar nummer twee die minnaar nummer drie niet uit kan staan; over een reis van Levi die ze maakt met minnaar nummer één en wordt achtervolgd door nummer drie - ik noem maar wat complicaties, er zijn er tientallen te vinden van het kaliber ‘wie slaapt waar en wanneer’ en ‘wie zal ik deze

[Vervolg op pagina 4]