Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Juan Carlos Onetti
Vervolg van pagina 1

zoals van William Faulkner. Op het tafeltje naast het bed een fles whisky, waaruit al flink geput is die dag; in een nisje naast het bed een slof sigaretten, die snel slinkt. Verder vele stapeltjes boeken, kladjes, brieven. Hiertussen een vermoeid kijkende Onetti, rokend, drinkend, precies zoals ik me hem had voorgesteld. Toch is de sfeer in deze ruimte niet deprimerend of beklemmend. Het wordt me al snel duidelijk waarom niet: de energieke, hartelijke aanwezigheid van Dolly in het huis, die telkens als haar man haar naam roept (voor een asbak, voor de whisky) altijd met een even vrolijk ‘Wat is er, liefje’ de kamer binnenstapt.

Onetti staat me te woord op een manier die zeker beminnelijk is te noemen, maar dat neemt niet weg dat hij inderdaad een moeilijke, soms aandoenlijk hulpeloze prater is als zijn eigen werk onderwerp van gesprek is. Regelmatig antwoordt hij alleen maar traag met een ‘ik weet het niet’ of ‘je hebt gelijk’. Enthousiaster wordt hij als er andere onderwerpen worden aangesneden.

Vrijwel direct na mijn binnenkomst informeert hij naar de Nederlandse literatuur, die hij niet kent. Wat raad ik hem aan te lezen? Ik zeg dat er zo juist twee contemporaine romans in het Spaans zijn vertaald, De aanslag en Rituelen, die in Nederland - en ook daarbuiten - zeer geprezen zijn. Ik beloof ze hem een dezer dagen langs te brengen.

In uw eerste korte roman, De put, komt in een van de fantasieën van Eladio Linacero, de hoofdpersoon/verteller, Nederland voor. Kende u Nederland toen?

Nee, ik ben er nooit geweest. Ik kan absoluut niet tegen regen en kou. De put is bovendien een verre herinnering. Ik was drieëntwintig toen ik het schreef. Nederland kwam vanzelf. Misschien was het een voorgevoel. (Onetti is getrouwd geweest met een Nederlandse vrouw, Ana Maria Pekelharing - MS) Het manuscript raakte verloren. Later heb ik het op verzoek opnieuw geschreven. Twee vrienden van me, die een handpers hadden gekocht en een uitgeverij wilden beginnen, wilden het namelijk uitgeven. Het verscheen in een oplage van vijfhonderd exemplaren, waarvan een groot deel in een magazijn is blijven liggen.

Niet bedacht

Bijna al uw eerste werk draait om het moment waarop een jonge man een ervaring heeft die zijn intrede in de volwassen, smerige wereld markeert. In uw latere werk proberen de hoofdpersonen verloren tijd te recupereren, met behulp van het geheugen of de fantasie... (Interrumpeert:) Dat is nooit opzet geweest. Het is nooit mijn bedoeling geweest met een of andere boodschap te komen. Het ging spontaan, het kwam vanzelf. Ik ben nu bijvoorbeeld bezig aan iets waarvan ik niet weet wat het gaat worden, een verhaal, een novelle, een roman... Ik heb geen methode voor het schrijven. Ik schrijf wanneer ik een aanval krijg, zonder discipline.

Uw romans en verhalen maken inderdaad de indruk op spontane wijze tot stand te zijn gekomen. De lezer wordt meegesleept door een stroom...

(Interrumpeert weer:) Ik hoop dat de lezer dat zo voelt, ja. Dat is ook wat ik voel als ik schrijf. Ik schrijf dingen die ik me niet heb voorgenomen te schrijven. Tijdens het schrijven komen er nieuwe dingen, ideeën, situaties, adjectieven.

Wat ik wilde zeggen is dat, aan de andere kant, bij herlezing blijkt dat alles met alles heeft te maken. Er ligt een hechte, intelligente structuur aan uw werk ten grondslag.

Nee, alsjeblieft geen ‘intelligent’! Intelligent wil zeggen dat er sprake is van voorbedachte rade. En de structuur is bij mij niet bedacht. Als er een structuur is, dan is die vanzelf gekomen.

Hoe was het mogelijk uw werk te combineren met deze ‘spontane’ manier van schrijven?

Als je echt wilt, kun je altijd tijd stelen: van de slaap, van de liefde of van de baas.

Uw personages leven veel meer in hun fantasieën dan in wat ik voor het gemak maar de werkelijkheid zal noemen. In deze fantasieën proberen ze de verloren tijd - die als gelukkig wordt afgeschilderd - terug te vinden. Anderzijds is het opvallend hoezeer de fantasieën vastzitten aan de werkelijkheid van de ‘volwassen’ wereld, waardoor een werkelijke terugkeer - voor hoe kort ook - onmogelijk is.

Zo gaat dat in ons bestaan. Je kunt fantaseren, maar het is onmogelijk je los te maken van de waarheid van de werkelijkheid. De werkelijkheid is echter een ingewikkeld probleem, want je kunt vervallen in een interpretatie van de werkelijkheid zoals het socialistisch realisme dat heeft gedaan, waardoor de Russische literatuur tot stilstand kwam. De Russische literatuur was aan het einde van de vorige eeuw en het begin van deze eeuw een van de belangrijkste van de wereld. Daarna was er niets meer, niets dat me interesseert. Dat is geen aanval op het communisme... Ik geloof dat ze niets anders konden doen dan wat ze gedaan hebben.

U leest uw werk nooit meer als het geschreven is. Toch weet u zich elk verhaal tot in de details te herinneren. Ook zitten er in veel verhalen en romans bijna letterlijke fragmenten uit eerder werk.

Ja, die worden gebracht door het geheugen. Mijn verhalen zitten in mij, daar leef ik mee. Ik hou van bijna al mijn personages. Ik blijf ze me herinneren. Het zou onmogelijk zijn een roman te schrijven als je niet van je personages houdt.

Er wordt weinig gesproken in uw werk: het contact wordt vaak via het gezicht gemaakt, om te achterhalen wat de ander voelt en denkt wordt er naar het gezicht gekeken.

Voor mij geldt dat mensen zich niet blootgeven. Heel soms, in een liefdesrelatie, komt het voor dat men elkaar alles vertelt. Maar zelfs dan nog maar tot een bepaald punt. Ik geloof niet dat er een totale communicatie tussen twee mensen kan bestaan.

In het verhaal ‘De zo gevreesde hel’ neemt een vrouw wraak op haar man, omdat deze haar zonder pardon heeft afgewezen nadat zij heeft verteld dat zij met een andere man naar bed is geweest. Zij stuurt hem vanuit alle delen van de wereld pornografische foto's van haar met telkens een andere man. Op de eerste foto's laat ze haar gezicht niet zien. Daarna wel.

Met het gezicht wordt de wraak nog pijnlijker. Het verhaal is gebaseerd op een waar gebeurde geschiedenis van een jong stel. Ze hadden elkaar gezworen dat hun liefde sterker was dan wat dan ook. Sterker dan ontrouw bijvoorbeeld. Maar de man kon de ontrouw van de vrouw niet verdragen. En zij nam wraak.

Maar de vrouw had niet het gevoel dat ze haar man ontrouw was.

Zij beschouwde het overspel niet als ontrouw. Zij geloofde in de belofte die ze elkaar hadden gedaan.

Computer

Uw personages kijken elkaar bijna nooit recht in de ogen.

Zo gaat dat. De absolute confrontatie is onmogelijk. Je kunt erin geloven als je verliefd bent, maar het is onmogelijk iemand anders helemaal te bezitten. We zijn allemaal alleen, geïsoleerd.

Ik vraag me af of de herinnerde jeugd in werkelijkheid zo mooi, gelukkig en onschuldig is als ze in de terugblikken wordt afgeschilderd.

Het verleden dat opgeroepen wordt, is inderdaad gereconstrueerd, veranderd, mooier gemaakt. Ikzelf bijvoorbeeld denk voortdurend aan mijn verleden, en dan weert mijn geheugen de trieste, onaangename dingen af en klampt zich vast aan de gelukkige momenten, die op deze manier uitvergroot worden.

Sleutelwoorden in uw werk zijn naar mijn idee...

(Interrumpeert:) Dat verhaal heb ik eerder gehoord.

...meeslepen, opleggen, noodzaak, frenetiek, furie, waanzin. Is de mens in Santa Maria verantwoordelijk voor zijn ongeluk of is hij slachtoffer van krachten en gevoelens die zijn macht te boven gaan?

Een Française heeft met een computer de meest frequente woorden uit mijn werk geselecteerd. De computer zal wel gelijk hebben, maar ik heb ze niet uitgekozen, althans niet bewust.

In De put zegt Eladio Linacero dat het onmogelijk is gevoelens in woorden te vatten.

Absoluut. In wat ik nu aan het schrijven ben doet zich hetzelfde dilemma voor. Ik zoek woorden of situaties om een diepe, ondefinieerbare waarheid tot uitdrukking te brengen, en daarvoor zijn woorden niet genoeg. Er zijn soms heel sterke insinuaties, die dicht in de buurt van de wortel komen. In het werk van Dostojevski bijvoorbeeld. Maar meestal is dat niet het geval. Het zijn woorden.

Fetisjisme is een frequent gebruikt hulpmiddel om de verloren tijd te herwinnen, of zelfs tot stand te brengen. In De put bijvoorbeeld fixeert Eladio Linacero zich op de armen van Ester, een prostituée, omdat zij volgens hem de enige overlevenden van haar jeugd zijn.

Dat heeft Freud al ontdekt. Het is ingewikkelde materie. Ik heb een man gekend die directeur was geweest van een jongenstehuis. Hij sloeg en verkrachtte de jongens die hij aantrekkelijk vond. Hij had ook een manie: vrouwenvoeten. We hebben een tijd samen op de krant gewerkt. Ik had eens een Noordamerikaans tijdschrift ontvangen, waaruit ik iets moest vertalen. Er stond een advertentie in van kousen of schoenen, voor vrouwen. Die pagina wilde hij graag hebben. Toen ik een keer bij hem thuis was, zag ik aan de muur een verzameling afbeeldingen van vrouwenbenen en vrouwenschoenen hangen.

Op een regenachtige dag zaten we samen op de krant. De man keek uit het raam en huilde. Ik vroeg wat er aan de hand was. Hij huilde om een arme hond, zonder baasje, die in de stromende regen stond. Hij, die jongetjes had verkracht en geslagen, had medelijden met een hond! Dat is moeilijk te begrijpen, want ik geloof toch dat iemand die liefde voelt voor een hond zonder baasje in de regen dezelfde of een grotere liefde moet voelen voor een jongen zonder ouders, zoals in het tehuis.

U bent autodidact?

Volledig. Ik heb slechts van mijn zesde tot mijn twaalfde op school gezeten, verder niet. Wat ik wel veel deed was lezen. Dat was mijn verslaving, en dat is nog steeds mijn verslaving. Ik moet vaak denken aan een anekdote over Somerset Maugham. Tijdens een reis door India kwam hij op een stationnetje terecht. Zijn bagage was er nog niet, die zou met een andere trein komen. Dus moest hij daar 's nachts blijven wachten. Hij pakte toen de telefoongids en begon daarin de hele nacht te lezen: allemaal Indiase namen die hem niets zeiden. Hij heeft hetzelfde als ik: leesverslaving. Ik lees alles, goed, slecht, detectives...

Bondig schrijven

U bent lang journalist geweest...

Ja, ik heb een hele tijd voor Reuter gewerkt, eerst in Montevideo, daarna in Buenos Aires. Het was een periode van veel niet-literair schrijven. Ik deed het met veel plezier, want het was een opwindende tijd: de Tweede Wereldoorlog, de opkomst van Perón...

Veel Spaans-Amerikaanse schrijvers combineren literatuur en journalistiek. U bent, voor zover ik weet, de enige bij wie het journalistieke werk geen duidelijke sporen in het literaire werk heeft achtergelaten.

Ik heb veel journalistieke stukken geschreven, maar voor mij zijn het twee heel verschillende dingen, zoals de echtelijke liefde en de buitenechtelijke liefde. De literatuur is altijd mijn minnares geweest, met de journalistiek heb ik keurig mijn brood verdiend en heb ik geleerd goed te schrijven.

Er is een tijd geweest dat als ik in Montevideo door de straten liep, ik medelijden had met de andere mensen, omdat zij niet het dubbelleven leidden dat ik leidde: werken en schrijven.

Vervolg op pagina 6