Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

Net raar genoeg om vreemd te zijn, maar niet te vreemd om te lezen
De als non-fictie vermomde verhalen van Don Bloch

Passing through door Don Bloch Uitgever: Heinemann, 280 p., f 46,75
The modern common wind door Don Bloch Uitgever: Picador/Abacus Importeur: Van Ditmar, f22,85

Anthony Paul

Don Bloch, geboren in New York in 1943, woont al jarenlang in Amsterdam; zijn boeken wekken sterk de indruk dat hij daarnaast geruime tijd in Afrika en Azië heeft vertoefd. Zijn werk speelt in Kenya, Indonesië, Jemen. Blochs diepzinnige reacties op die oorden en zijn bestudering van de kloof tussen hen en ons, arm en rijk, leveren zijn onderwerp en tekenen de verfrissend ongewone, originele schrijver die hij is.

Blochs oorspronkelijkheid is het meest opvallend aanwezig in zijn roman The Modern Common Wind, die verscheen in 1985. Dat is een fris en nogal vrolijk boek - over het leven van Afrikaanse lepralijders. Een onderwerp dat de meeste schrijvers ofwel zouden vermijden, ofwel zouden zien als een uitnodiging tot allerhande soorten modieuze platvloersheid; maar Blochs roman is beminnelijk en vreemd, geschreven vanuit een bedaarde, vasthoudende nieuwsgierigheid naar de oneindige verscheidenheid van de menselijke ervaring, en in het bijzonder naar de manieren - zo geheel verschillend van de onze - waarop Afrikaanse boeren tegen hun leven aankijken en daar vorm en betekenis aan geven. The Modern Common Wind observeert, of bedenkt een wereld waarin pijn en ziekte niet worden gezien als vernederend en aanstootgevend, maar als het droeve lot dat men deelt, en in laatste instantie - omdat men ze deelt en gedeelde smart halve smart is - als daadwerkelijke bronnen van troost.

Een naamloze Afrikaanse verteller doet het verhaal, of liever gezegd de uitwaaierende reeks verhalen - qua vorm zowel als idioom doet de roman denken aan mondelinge, gemeenschapsachtige verbanden - van een ‘leprafamilie’, de kinderen en kindskinderen van Asumani Tiema, wiens zeven vrouwen hem zeventig zonen en talloze dochters hebben gebaard. De zoons zijn allemaal tovenaars en genezers; maar door die onafzienbare generatie en haar nazaten waait de ‘moderne gemeenschappelijke wind’ van die verschrikkelijke ziekte.

De stem van de roman is heel herkenbaar, knap verzonnen: een Engels dat net raar genoeg is om vreemd te zijn, maar niet te vreemd om te lezen: het zorgt ervoor dat we niets voor zoete koek aannemen, overal op letten:

Asha Makokha is geboren in 1926, of 1934, of misschien 1937... Ze is ten minste eenmaal getrouwd, met iemand uit de buurt. Die eerste man leeft nog altijd en komt soms zijn bed uit om op zoek te gaan naar bier. Ten hoogste is Asha driemaal getrouwd. De verhalen zijn voor ons verwarrend... Iedereen weet, iedereen weet alles over Asha Makokha zodra je ernaar vraagt. Alleen weten zo weinig mensen hetzelfde.

Die zangerige, lijzige stem, met haar onverwachte verbindingen, haar rare kijk op tijd en ruimte, is één met de levensritmen waar ze achteraan kuiert, in het tempo van mensen voor wie reizen betekent lopen, maar die niettemin verre reizen maken.

Terwijl terloops de nodige medische en antropologische informatie wordt overgebracht, treedt de roman zo volledig binnen in het leven van zijn mensen dat de auteur geheel en al uit het oog wordt verloren, en áls er Europeanen op het toneel verschijnen, zijn dat de vreemdste rariteiten van allemaal. Het leven van Blochs melaatsen is net als dat van ieder ander vol kleine voldoeningen en kleine ijdelheden: ‘Sommige patiënten bewaarden stiekem de olie die ze kregen om er seks mee te spelen’; Margarita smeert boter op haar uitgedroogde huid om die glanzend te maken, maar komt tot haar onthutsing als ze wakker wordt tot de ontdekking dat er ratten aan haar voeten hebben zitten knauwen. Een andere vrouw, wier ziekte tot het stadium gevorderd is dat haar voeten en handen zijn afgevallen, wordt opgevreten door een hyena terwijl ze uitrust onder een boom.

Sereniteit

Verminking, blindheid, de kruipende verrotting van het lichaam, het wordt allemaal verteld met die uitgestreken stem. De uitzonderlijke sereniteit die over de roman ligt is niet een kwestie van mystieke berusting in het noodlot, maar gewoon - of liever gezegd niet zo gewoon - van aanvaarding van het levensbelang dat men zijn individuele leven ervaart als deel van het bredere leven van de gemeenschap.

De drie lange verhalen in Passing Through worden verteld door een westerse ontwikkelingswerker, Eric, die met zijn levensgezel Koert Jan in arme landen verblijft om te proberen de plaatselijke hygiëne te verbeteren en in het reine te komen met de wereld en zijn plaats daarin. In ‘Pembantu²’ is het toneel Indonesië, en het voornaamste probleem dat de twee geïmporteerde deskundigen het hoofd moeten bieden, is hoe ze als idealistische postkolonialen moeten leven met hun bedienden. De komedie van de verhouding van het discreet homoseksuele paar met zijn chauffeur/huishoudster-echtpaar, met het plaatselijke eten (geroosterde rat, de stinkende doerian-vrucht), plaatselijke gevoeligheden, een dienstmeisje dat van hen steelt, het wordt allemaal vaardig en fijnzinnig verteld. Hun verblijf daar is één lang beroep op hun tact en eindigt in onbegrip, een gevoel van mislukking, gefrustreerde ‘wereldverbeteraarsromantiek’, het treurige gevoel dat Indonesiërs gewoon niet in de gaten hebben wat anderen overkomt, laat staan dat het hun iets kan schelen.

Het tweede verhaal, ‘Beach Party at Yachtule’, speelt in Jemen en verschaft evenzeer als de andere verhalen een volkomen authentiek beeld van het land in kwestie. Gebouwen, kleren, landschappen, hoe het voelt om in een Jemenitisch heuveldorp te zijn, het wordt allemaal scherp geregistreerd en is er over het algemeen niet vrijblijvend maar dient als bijdrage tot het dramatische en emotionele effect als geheel. Sommige details uit het plaatselijke leven zijn schrikbarend: een softenonkind - je schijnt het spul in Jemen nog steeds te kunnen kopen -; een vrouwtjeskameel met haar staart omhooggebonden zodat die niet ‘zo stijf wordt van begeerte dat hij ineenkrult onder haar buik en dwars door haar baarmoeder snijdt’; een jongeman die het gedaan blijkt te hebben met een ezel (ezels zijn zo gewillig; en niet uitdrukkelijk verboden door de koran).

Nadrukkelijk

Tegen die achtergrond wordt een strandfeest van uitgeweken Europeanen afgezet tegen een ander ‘strandfeest’, dat van gestrande bootvluchtelingen uit Ethiopië, verlaten, gedwongen schildpadden af te slachten om in leven te blijven. De Europeanen, een en al ordinaire luidruchtigheid en blikjes bier, vinden het doden van die schildpadden walgelijk, en de zachtmoedige Eric kan het ook maar moeilijk verteren. Het wordt overgelaten aan Koert Jan, de stem van het morele gezond verstand, om erop te wijzen dat die mensen radeloze vluchtelingen zijn. Bloch maakt zijn uitgeweken stelletje met plezier belachelijk: een ambassadesecretaresse ziet eruit als een ‘goedkoop spaarvarken’; een andere vrouw is ‘een Playboy-bunny, gekrompen in een snelkookpan’. Dat is leuk; maar het betekent dat het verhaal te nadrukkelijk wordt: in dit ene geval weet Bloch niet de objectiviteit te bewaren die elders zijn grote kracht is. Het contrast tussen de vreselijke domheid van de overbevoorrechte en de uitzichtloze toestand van de vluchteling is alles bij elkaar te duidelijk en al te typisch.

Maar de wereld heeft natuurlijk inderdaad flagrante exemplaren van dit soort in petto, en het gevaar dat Bloch hier niet geheel vermijdt, is er een dat loert op elke schrijver die zich waagt aan documentatie van de werkelijkheid. Deze verhalen bevatten overduidelijk een omvangrijk documentair element, dat literair wordt aangewend in verhalen die vermomd zijn als non-fictie, als reisverslagen. Door middel van zijn ontspannen, praatgrage verteller, schildert Bloch de contrasterende persoonlijkheden van Eric en Koert Jan alsof het echte mensen zijn die niet hoeven te worden ingevuld als karakters in de literatuur. Soms wist ik niet goed of ik nu fictie las die zich voordeed als non-fictie, of non-fictie in de vorm van fictie.

Eric, of zijn auteur, komt over als een zachtaardige, sentimentele, vrij machteloze figuur. Maar zijn oog is scherp, en allerminst sentimenteel. Het boek is rijk aan humoristische details: in Indonesië hebben de boekenplanken van een Amerikaanse missionaris als opschrift ‘Erfzonde, Verlossing, Bijgeloof, Recepten’. In Afrika merkt hij op wat sommige progressieven weigeren toe te geven: dat Afrikanen een zwarte huid soms beschouwen als een vloek.

Hoewel Passing Through zich voordoet als een reisbeschrijving, heeft het meer weg van een anti-reisbeschrijving. De reisbeschrijver is een afstandelijke buitenstaander, een egotripper die de wereld rondreist en eropuit is ons te imponeren of charmeren met zijn persoonlijkheid en ons het wezen van een bepaalde plek voor te schotelen, al te vaak in een verpakking van oordelen. Don Bloch is tegelijkertijd bescheidener en ambitieuzer: zijn oogmerken zijn niet journalistiek maar artistiek; tijdelijk kan hij weliswaar een buitenstaander zijn, maar hij is niet in staat tot emotionele afstandelijkheid; hij velt zelden een oordeel. De wereld die hij ons ter inzage biedt is luchtig, open, vol geheimzinnige mogelijkheden.

■