Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Knut Hamsun

Een raadsel, inderdaad
Een biograaf verstrikt in het leven van Knut Hamsun

Enigma The Life of Knut Hamsun door Robert Ferguson Uitgever: Hutchinson, 453 p., f75,-

Atte Jongstra

Toen het in Noorwegen tijd was om vóór of tegen het nationaal-socialisme te kiezen, koos Knut Hamsun de verkeerde kant. Dat was voor veel Noren een uiterst pijnlijke zaak. Nadat Hamsun in 1920 de Nobelprijs had gekregen voor zijn prachtige roman Markens Grode (Hoe het groeide) was hij een soort nationaal symbool geworden. En tijdens de bezetting van Noorwegen was het uitgerekend de geliefde schrijver Hamsun die nazi-vriendelijke stukken in de krant schreef; hij liet zich door Hitler uitnodigen en twee dagen voor de capitulatie van de Duitsers in Noorwegen schreef hij in zijn Hitler-necrologie over ‘een krijger voor de mensheid’ en ‘een profeet van rechtvaardigheid’.

Niet alleen voor de Noren was Hamsuns houding in de oorlogsjaren pijnlijk ook al was hij hoogbejaard. Een groot aantal schrijvers erkende hem als leermeester: Hesse, Gide, Hemingway, Henry Miller, Brecht, Gorki, Wells, Musil en Thomas Mann. De laatste schreef, toen er in 1955 sprake was van de oprichting van een Hamsun-genootschap: ‘Ik weet heel goed dat het stigma van zijn [Hamsuns - AJ] politieke opvattingen op een dag gescheiden zal worden van zijn schrijven, dat ik hoog acht... Maar de nare en werkelijk kwaadaardige dingen die hij voortdurend zei, schreef en deed liggen nog te vers in mijn geheugen.’

In de inleiding bij zijn boek Enigma. The Life of Knut Hamsun schrijft Robert Ferguson dat veertig jaar na de oorlog Hamsuns literaire reputatie nog altijd van diens politieke opvattingen in de jaren dertig en veertig te lijden heeft. Ferguson vindt dat het tijd wordt eens orde op zaken te stellen. Tijdens zijn onderzoek, schrijft hij, werd hem door iedereen gevraagd hoe het nu eigenlijk zat: was Hamsun een nazi of niet? ‘Hoe vaak me dit ook gevraagd werd, een afdoend antwoord kwam me nooit over de lippen en ik antwoordde in de regel met wat gemompel over “een ingewikkelde man” en “niets is zwart of wit”.’ In Enigma maakt Ferguson op zijn minst duidelijk dat in de ontwikkeling van Hamsuns opvattingen Hamsuns keuze vóór Duitsland bijna onvermijdelijk is. Hij had veel aan Duitsland en de Duitsers te danken: inkomen, maar ook zeer veel literaire erkenning. Hij haatte daarbij de Engelsen. En dat hij in de loop van de Tweede Wereldoorlog de kwade kanten van Hitler-Duitsland niet heeft ingezien, is weliswaar deels uit zijn isolement te verklaren (hij was stokdoof en woonde afgelegen), maar zijn leven lang was Knut Hamsun dwars, ijdel en niet erg bereid zijn fouten toe te geven.

Biograaf Ferguson heeft aan Hamsuns ‘Deutschfreudlichkeit’ prachtig materiaal overgehouden, althans dat denk je op het eerste gezicht. Bij zijn berechting in 1946 is Hamsun uitgebreid psychiatrisch onderzocht. Het verslag van dat onderzoek heeft Ferguson mogen inzien. Het bevat vragen en antwoorden die Hamsuns hele leven beslaan. Dat de psychiater aan het einde van zijn onderzoek een bittere hekel aan deze patiënt heeft gehad, hoeft ons niet erg te verbazen: de antwoorden die hij kreeg waren poëtisch, soms van literaire schoonheid, maar hij schoot er niks mee op. En Robert Ferguson dus ook niet. Ferguson heeft het natuurlijk niet bij het rapport gelaten. Hij bestudeerde Hamsuns werk, getuigenissen van Hamsuns kinderen, onderzoeksmateriaal dat hij zelf verzamelde. Maar ook hij is er niet in geslaagd door te dringen tot de ‘ware’ Hamsun. De titel van zijn boek wijst daar al op, en een van de laatste regels van Enigma laat dat wel heel schril zien. ‘Wat veilig van Hamsun kan worden gezegd is dat hij een groot schrijver was, en dat zijn bijdrage aan de kunst van het schrijven enorm is geweest.’ Is Fergusons Enigma met deze wel heel magere conclusie een onbevredigend boek? Ja, maar niet alleen dat.

Kaukasus-Beren

Net als een Strindberg-biograaf zit de Hamsun-biograaf met een levensgroot probleem: hoe moet je omgaan met de autobiografische gegevens? Wat is fictie en wat is echt gebeurd: zowel Strindberg als Hamsun ‘liegen’ er lustig op los. Beide schrijvers proberen soms emoties bij vrienden of familie op te wekken, alleen om er later over te kunnen schrijven. Strindberg zei eens dat hij niet meer wist wat hij ‘geleefd’ had en wat in zijn boeken gebeurt: het hoorde allemaal bij zijn leven. Bij Hamsun is iets dergelijks aan de hand, en je ziet Ferguson ermee worstelen. Bijvoorbeeld als hij schrijft over Hamsuns reis door Rusland. Ferguson baseert zich op wat Hamsun er zelf over heeft gemeld. Hij schrijft over een van Hamsuns tochten te paard: ‘Bij een kleine, afgelegen boerderij aangekomen ontwapent hij een wantrouwige boer met zijn gewoonlijke gebaar van vriendschap, het aanbieden van een sigaret, en de boer laat hem het huis zien. Belachelijke ideeën ontstaan in zijn hoofd. Hij verbeeldt zich dat hij een serieus wetenschappelijk persoon is, die met het doel is gekomen het huis aan een ernstig onderzoek te onderwerpen. Hij voelt de sterke wens om het soort daken te onderzoeken dat men in dat type huizen gewoonlijk aantreft; maar het zicht op twee slapende vrouwen leidt hem af; hij begint te fantaseren over deze twee. Een van hen is de favoriete vrouw van de boer, een mooie, bekoorlijke verschijning; hij besluit haar van de boer te stelen. Maar ze weigert met hem mee te gaan; zegt dat hij niet haar type is. Hij wreekt zich door om de hoed van haar echtgenoot te lachen, die hij de belachelijkste hoed noemt die hij ooit heeft gezien. Terwijl hij dit allemaal fantaseert laat de boer hem een kamer zien waarin twee berejongen opgerold in een nest van varens liggen te slapen, en hij biedt aan er een te verkopen. “Uit nieuwsgierigheid naar de prijzen van Kaukasus-beren”, raakt Hamsun in onderhandeling verwikkeld. Het laatste bod van de boer is vijftien strepen in de grond met zijn mes. “Vijftien strepen in de grond voor één berejong? Nooit!”, roept Hamsun, en hij besluit zijn avontuur met misprijzen.’ Het is duidelijk dat Hamsuns rijke verbeelding hier aan het werk is, maar hoe precies? Ferguson lijkt geïrriteerd als hij over ‘belachelijke ideeën’ schrijft. Of heeft Hamsun het woord ‘belachelijk’ zelf gebruikt? Ferguson maakt het niet duidelijk.

Anonieme brieven

In een ander geval raakt de biograaf ernstiger in de gebeurtenissen verstrikt. In 1897 ontstaat kwestie over anonieme brieven die Hamsun zegt te ontvangen. Die brieven zijn inderdaad verstuurd: Ferguson heeft ze in handen gehad. Maar wie heeft ze verstuurd? Hamsun zegt achtervolgd te worden door een vrouw die verliefd op hem zou zijn: Anna Munch, eveneens een auteur. In de brieven lijkt de afzender erop uit om Hamsuns aanstaande huwelijk te voorkomen. Natuurlijk, zegt Hamsun: Anna Munch wil zelf met me trouwen. Hij schakelt de politie in. Die zet een handschriftenexpert aan de brieven, en tot de stomme verbazing van Robert Ferguson gelooft de politie dat Hamsun ze zelf heeft geschreven. Hamsun, ‘a highly suggestible man’ volgens zijn biograaf, begint na deze expertise onmiddellijk te twijfelen of Anna Munch wel de afzender is.

Het is duidelijk dat Anna Munch grote belangstelling voor Knut Hamsun heeft gekoesterd. Ze heeft zelfs een roman geschreven waarin de hoofdpersonen erg veel op Hamsun en haarzelf lijken. Maar uit wat Ferguson ons over Hamsun vertelt, lijkt de gedachte van de politie in deze zaak zo gek nog niet. Ruim een jaar eerder had Hamsun tijdens een lezing gezegd dat schrijvers geen mensen waren om zich te vestigen, zij hadden de ziel van zwervers en rondtrekkende orgeldraaiers. Nu stond Hamsun op het punt zich samen met zijn vrouw Bergjlot te vestigen. Twijfelde Hamsun? Voelde hij aankomen dat het huwelijk zou mislukken? Vond hij de brievenaffaire een aantrekkelijk verhaal? Of is de affaire met Anna Munch een aanval van paranoia: na het contact met de politie en de uitslag van de expertise ziet Hamsun overal achtervolgers. Met Hamsuns neiging de werkelijkheid te ‘fictionaliseren’ is het volstrekt niet uitgesloten dat hij het hele geval zelf in scène heeft gezet, ook al heeft een latere handschriftexpert beweerd dat de brieven wél van Anna Munch afkomstig waren. Ferguson geeft de zaak echter eendimensionaal weer, en Hamsun blijft raadselachtig.

In Enigma heeft Robert Ferguson veel materiaal bijeengebracht. Schitterende anekdotes passeren soms de revue. Bijvoorbeeld in de periode waarin hij zowel boer als schrijver is, laat Hamsun de koeien naar schofthoogte gerangschikt op stal zetten; en hij wil geen afstand doen van een slechte melkkoe vanwege de ‘prettige persoonlijkheid’ van het beest. Hamsuns houding tijdens de oorlogsjaren is mij door de lezing van Enigma erg veel duidelijker geworden: Ferguson heeft die uit de voorgeschiedenis ‘noodzakelijk’ gemaakt.

Maar voor het schrijven van een goede biografie over Knut Hamsun komt meer inlevingsvermogen kijken dan waartoe Robert Ferguson in staat is gebleken. Voor het leveren van een biografie over de ontoegankelijke, ‘leugenachtige’, ijdele, ‘onmogelijke’, dwarse provocateur en prachtige schrijver die Knut Hamsun was, is het nodig dat je je met bijna evenveel plezier als Hamsun zelf ophoudt in het schemergebied tussen werkelijkheid en fictie. Wie dat niet kan, zal altijd voor raadsels blijven staan.

■