Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Het feminisme heeft nog steeds geen greep op de dubbele huwelijksmoraal
De ‘collaborerende’ leefwijze van hoeren, maîtresses en andere ‘bad girls’

Hoerenboek Tien vrouwen over het vak door Martine Groen Uitgever: Sara, 176 p., f27,50
The kept woman Mistresses in the '80s door Edna Salamon Uitgever: Grafton Books Importeur: Van Ditmar, f 17,85

Bernadette de Wit

In vrijwel ieder gezelschap zou een pijnlijke stilte vallen als een vrouw op de vraag ‘wat doe je’ zou antwoorden: ‘Ik ben prostituée van beroep.’ De meeste hoeren houden hun omgeving dan ook onkundig van hun broodwinning, schrijft Martine Groen in het Hoerenboek. Martine Groen werkt als psychotherapeut bij vrouwenhulpverleningscentrum De Maan in Amsterdam en in die hoedanigheid stelde ze deze bundel met tien levensverhalen samen.

Dat je over het onderwerp maîtresses net zo min een probleemloos gesprekje kunt voeren ondervond de Canadese onderzoeker Edna Salamon. Ze was op zoek naar respondenten voor een proefschrift over vrouwen die bij hun alcoholische, gewelddadige of ontrouwe echtgenoten blijven. Wat bleek? Vrouwen van drankorgels en mishandelaars waren wel bereid om over hun ervaringen te praten, maar alle pogingen om contacten te leggen met de subgroep bedrogen echtgenotes mislukten. Haar kapper, een zeer realistisch man, legde haar luchtig uit dat hij haar aan ontrouwe mannen en hun vrouwen niet kon helpen, maar dat hij haar wel kon voorstellen aan talrijke cliënten die zich door getrouwde mannen lieten onderhouden. Edna Salamon veranderde het onderwerp van haar proefschrift toen bleek dat er een grote, verborgen wereld van financieel bekrachtigde buitenechtelijke relaties bestond. Haar onderzoek strekt zich uit over Engeland en de Verenigde Staten.

Het Hoerenboek is veel bescheidener van opzet en dient ook een ander doel. Waar Salamon een zo breed mogelijke, verkennende sociaal-wetenschappelijke studie voor ogen stond, probeert Martine Groen de Nederlandse goegemeente van hun vooroordelen over prostituées af te helpen. Net als andere voorlichters gelooft Groen in de magische kracht van redelijke informatie. Eenmaal op de hoogte van wat hoeren ‘echt’ beweegt, zal de minachting die veel mensen voor hen voelen wel verdwijnen. Na afloop wordt de lezer nog even toegesproken: ‘Velen onder u zullen ongewild de treurige kanten uit deze levensgeschiedenissen naar voren halen, omdat ze een aantal vooroordelen bevestigen.’ Dat is voorlichting die net even te ver gaat - de lezer wordt ongewild op de divan gelegd. Eigenlijk is het droevig dat dit boek volgens precies hetzelfde recept is geschreven als De Homosexueelen, een uit 1939 stammende verzameling autobiografieën, met verantwoorde inleiding, die tot doel had de maatschappelijke aanvaarding van ‘andersgeaarden’ dichterbij te brengen. Dat Martine Groen anno 1987 haar pleitrede voor hoerenemancipatie nog steeds in die ouderwetse, getuigende vorm moest gieten, zegt wel iets.

Niet alleen hoeren hebben volgens Groen te winnen bij de maatschappelijke erkenning van het oudste beroep. Ook vrouwen met een meer dan gemiddeld geachte belangstelling voor mannelijk schoon worden steevast voor hoer uitgescholden, uitvloeisel van de overbekende dubbele moraal die bij vrouwen afkeurt wat bij mannen ‘gezond’ heet te zijn. Groen constateerde een in het oog lopend verschil tussen de hoeren in een door haar begeleide praatgroep en andere vrouwen in haar omgeving. Veel niet-hoeren laten zich volgens haar in hun seksuele ontplooiing belemmeren door de angst voor verkrachting én door de verinnerlijkte regels voor gepaste vrouwelijke lustbeleving. Hoeren hebben van dit soort beperkingen doorgaans beduidend minder last en dat is een interessante observatie. De hoeren in het boek zien seks zonder uitzondering als een contact waarin zij en niet de klanten het voor het zeggen hebben.

Voor Margo (28) was dit al vroeg zonneklaar. Ze beschrijft hoe ze als schoolmeisje door de Haagse rosse buurt liep. ‘Ik zag dat daar iets gebeurde wat normaal niet kon. Die mannetjes die wegdoken in die kragen en van die kolossale wijven met dikke tieten en gevaarlijke jarretels. Ik dacht: kijk die mannetjes eens bang zijn voor die wijven.’

Erotische dienstverlening

Over het vak zelf lopen de opvattingen nogal uiteen. De een betitelt het nogal onsympathiek als ‘een sport om mannen een illusie te verkopen’, de ander maakt er meer werk van en leert haar klanten iets over het minnespel, terwijl een derde mannen zelfs masseert en hen desgewenst ‘in een soort babystaat’ laat wegzinken. Als leuke kanten aan het vak worden vooral de vrijheid en de zelfstandigheid genoemd, het zich uitleven en de sensatie. Vergeleken met andere dienstverlenende ‘vrouwenberoepen’ zijn hoeren nog niet zo slecht af, al is het voorlopig een utopie om over prostitutie als een vorm van (erotische) dienstverlening te spreken. Daarvoor lijden nog te veel hoeren onder de maatschappelijke verachting, nog afgezien van degenen die onvrijwillig in de seks-business terecht zijn gekomen. Het is die ingewikkelde, ambivalente houding tot het vak die waarschijnlijk verklaart waarom hoeren vaak op hun klanten neerkijken of soms een hekel aan mannen hebben. Ook voor enkele vrouwen in dit boek gaat dat op, al zijn er ook die juist door het werken in de prostitutie geleerd hebben hoe ze kameraadschappelijk met de andere sekse kunnen omgaan. Niet alleen maakt de stigmatisering het werk onnodig zwaar, ook de kwaliteit van de dienstverlening lijdt eronder. Wie een hoer zonder respect bejegent, kan niet verwachten dat hij naar behoren ‘verwend’ wordt.

Ondanks alle verschillen waren de tien vrouwen in het Hoerenboek het over één ding roerend eens: ze accepteren geen Turken, Marokkanen en negers als klant. Gelukkig worden deze mannen niet overal geweigerd, maar voor deze tien hoeren gold klaarblijkelijk dat zij, als leden van een verdrukte groepering, alles mochten ventileren, terwijl de hulpverlener/auteur eerbiedig-invoelend de microfoon onder hun neus hield. Hadden die vooroordelen er niet uitgecounseld kunnen worden in de praatgroep?

In het laatste verhaal vertelt ex-hoer Marjolein over de overstap naar een ander leven: ‘Ik merkte dat alle mechanismen hetzelfde zijn als in de hoerenwereld. Vrouwen stellen zich aan om mannen om hun vingers te winden, door onder andere op de harten van hun zusters te trappen. Mannen baden zich in dergelijke machtsspelletjes. Alleen zijn het in de hoerenwereld symbolische rituelen, je handelt ze af en dat is dat. Iedere dag weer. De gevechten tussen de vrouwen zijn eerlijker en harder. (...) Ik vind het nog steeds moeilijk om mijn houding te bepalen in het spel van die zogenaamde nette, geordende wereld.’

Oeroude polygame tradities

Het is juist die nette, geordende wereld, althans een minder bekende kant ervan, die Edna Salamon heeft belicht in The Kept Woman. In de volksmond worden maîtresses in één adem genoemd met call-girls, maar die opvatting noemt Salamon veel te simpel. De meeste ‘kept women’ in haar onderzoek hebben een keurige relatie met één getrouwde man. Net als zijn echtgenote is de maîtresse afhankelijk van zijn financiële steun. Over het precieze aantal onderhouden vrouwen kon Salamon niets te weten komen - het verschijnsel is gezien de dubbele huwelijksmoraal goed afgeschermd - maar dat het om gigantische aantallen gaat is volgens haar wel zeker. Voor de rijke, getrouwde mannen die Salamon sprak is het erop nahouden van een tweede vrouw een bewijs van status en mannelijkheid, precies als in oeroude polygame tradities bij niet-westerse volkeren. ‘Er komt een grote mate van ego aan te pas,’ zei een 58-jarige man uit San Francisco, gevraagd naar zijn beweegredenen om zijn minnares een jacht, een appartement en een maandelijkse toelage te schenken. Bijna alle vrouwen die Salamon interviewde en observeerde zagen de relatie met hun welgestelde (getrouwde) minnaar als een manier om de maatschappelijke ladder te bestijgen. Onderhouden vrouwen baden in de weerspiegeling van zíjn macht. Hun status is niet alleen afgeleid, zoals die van getrouwde vrouwen, maar bovendien onzichtbaar en afwijkend. De verschillende categorieën onderhouden vrouwen die Salamon onderscheidt reageren anders op de voortdurende dreiging om voor immoreel versleten te worden.

De ‘echte’ Maîtresse is doorgaans iemand met een traditionele sekserol-opvatting. Ze voelt zich echtgenote, is trouw, zegt nadrukkelijk dat ze veel van haar getrouwde vriend houdt en dat het haar niet om het geld gaat. Ze ziet hem als kostwinner, voelt zich onderdeel van zijn leven en draagt hem op handen. ‘Het argument klinkt houders van huisdieren bekend in de oren,’ schrijft Salamon, ‘zou je hond nog van je houden als je het dier geen eten meer gaf?’ Maar de hopeloosheid van een dergelijke verhouding doet het romantisch vuur voor de Maîtresse alleen maar hoger opflakkeren en houdt haar gevoel van fatsoen juist in stand. De Maîtresse voelt zich het prototype van de good girl, ze is naïef en leeft in een klein, beschermd wereldje.

Een soort tussenpositie op de schaal van good naar bad girl wordt ingenomen door een tweede type, de Carrièrevrouw. Evenals de Maîtresse aanvaardt zij het gegeven dat mannen de macht en het geld hebben, maar zij beschouwt het veroveren van haar baas als een onderdeel van haar carrièreplanning. De kwetsbaarheid van een dergelijke strategie ontgaat haar ten enen male. Dit type carrièrevrouwen is het heftig oneens met feministen die klagen over ongewenste intimiteiten op de werkplek. Zij voelen zich geen slachtoffer en benoemen hun geraffineerde gevlei als adequaat gedrag. Uit de interviews blijkt maar weer dat veel mannen zeer gevoelig zijn voor hulpeloze kindvrouwtjes die voorwenden dat ze een man nodig hebben. Het is de keerzijde van het macho-dom, al kunnen dergelijke mentor-protégée relaties wel degelijk uitgroeien tot iets kameraadschappelijks. Beiden delen immers een grote toewijding aan het werk en staan in dat opzicht dichter bij elkaar dan de man bij zijn echtgenote.

De derde soort onderhouden vrouwen die Salamon aantrof noemde zij de Professionele Opportunisten. Driekwart van hen is gescheiden en heeft kinderen en hun teleurstelling over een mislukt huwelijk - opvallend vaak met een gewelddadige of alcoholische man - heeft hen cynisch gestemd over mannen en de liefde. Ze willen zich niet meer binden, maar in werkelijkheid zitten ze als een schoothond vast aan hun weldoener. In tegenstelling tot de Carrièrevrouw interesseert de Professionele Opportunist zich minder voor betaald werk. Haar werkterrein ligt op het sociale, relationele vlak. Deze vrouwen weten een rijke man vakkundig aan zich te binden door overtuigend de rol van het popperige, behoeftige vrouwtje te spelen. Mannen raken in de ban van haar geflirt en haar overdadige complimenten. De Professionele Opportunist ziet haar verhouding als toegangsbewijs tot een luxueuze levensstijl. In een artikel uit 1972 noemde Susan Sontag narcisme en acteren de hoofdkenmerken van echte vrouwelijkheid. Inderdaad betrekken de geïnterviewden alles in het leven op zichzelf en gedragen zij zich met vriendinnen totaal anders dan

[p. 9]

met hun minnaar. Dat laatste is een wijdverbreid verschijnsel, dat al op school begint. Meisjes doen zich vaak expres dommer voor tegenover hun vriendje, om hem niet voor het hoofd te stoten of, bij meisjes die het spel op jonge leeftijd al beheersen, om iets van hem gedaan te krijgen. In veel heteroseksuele relaties vormt de machtsongelijkheid de seksuele aantrekkingskracht. Wat dat betreft is de relatie tussen de maîtresse en haar mainteneur eerder een karikatuur van het in onze cultuur voorkomende paargedrag dan een afwijking daarvan.

abc

Gevierde groupies

Het laatste type onderhouden vrouw, bijgenaamd de Sjieke Slimmerik, staat nog het dichtst bij de call-girl en sommigen van hen wisselen korte periodes van onderhouden worden ook af met professionele prostitutie of doen beide naast elkaar. De Sjieke Slimmerik is een party-girl, ze leeft van fooien en gunsten en houdt zich hoofdzakelijk bezig met afspraakjes en recepties aflopen. De vrouwen in deze categorie waren jonger dan de overige geïnterviewden en nog meer gepreoccupeerd met hun uiterlijk. Het zijn de gevierde groupies die in de boeken van Andy Warhol figureren en die deel uitmaken van de entourage van de jet-set. Als ze ergens slachtoffer van zijn, dan is het wel van de weelde; ze zijn het aan hun levensstijl verplicht om voortdurend met geld te smijten. Veel van deze meisjes geven als ‘beroep’ iets vaag artistieks op, maar meestal zijn de kunstacademies of Franse kostscholen verzonnen. Rijke mannen vinden het nu eenmaal fijn om een beginnend fotomodel te onderhouden.

Een opmerkelijk verschil tussen deze meisjes en de overige categorieën in Salamons onderzoek is dat ze deel uitmaken van een hecht en gesloten netwerk van vrouwen in dezelfde situatie. Salamon vergelijkt deze vriendinnenkring met een harem, omdat ‘Sjieke Slimmeriken’, meer nog dan andere van mannen afhankelijke vrouwen, totaal op mannen zijn gericht en zich als speelgoed laten behandelen.

Na alle eenzame, bij de telefoon wachtende ‘Maîtresses’, onschuld voorwendende ‘Professionele Opportunisten’ en door drugs gesloopte nachtvlinders viel het verhaal van getrouwde mainteneur niet tegen. Zijn vrouw begrijpt hem niet, is niet mooi genoeg of wil niet meer met hem naar bed. Hij is een gezellige kerel die van het leven houdt en omdat hij een echte heer is, voelt hij zich financieel verantwoordelijk voor zijn buitenechtelijke fiancée. Tenslotte is hij man genoeg om meer dan één vrouw financieel en seksueel te bevredigen. In 65% van de gevallen was de maîtresse twintig jaar jonger dan haar Sugar Daddy. Verreweg de meeste mannen met wie Salamon sprak zijn tussen de vijfenveertig en zestig jaar, in de penopauze dus, een leeftijd waarop mannen op het toppunt van hun macht en rijkdom staan.

Salamon had herhaaldelijk het gevoel tijdens de interviews naar het commentaar op een sportwedstrijd te luisteren; daarnaast werd ze door de heren mainteneurs vergast op menige quasi-pornografische anekdote. Helaas blijft het boek in gebreke over de omvang van de in het geding zijnde financiële transacties. Faciliteiten als flats en auto's vallen meestal onder bedrijfskosten, terwijl jachten, sportvliegtuigjes en buitens doorgaans van zwart geld worden bekostigd. In elk geval noemde menige geïnterviewde zijn maîtresse in één adem met deze prijzige geneugten.

Middenklasse-ideologie

Wie net als ik gewend is geraakt aan de retoriek van de vrouwenemancipatie, zal het lezen van The Kept Woman als een behoorlijke schok ervaren. In elk geval is de gebruikelijke feministische analyse op beide hier besproken boeken niet van toepassing. De vrouwenbeweging kent slechts huisvrouwen en bevrijde feministen, die uiteraard hun eigen inkomen verdienen of zich desnoods door de staat laten onderhouden. Het feminisme is een ideologie van good girls uit de middenklasse en dat verklaart de moeite die veel feministen hebben met hoeren. Bad girls, al worden zij evengoed soms uitgebuit of verkracht, passen niet in het zuivere feministische slachtofferbeeld en willen daar niet in passen. Hoeren oefenen een bepaalde mate van macht uit over mannen en dat staat voor radicaal-feministen gelijk aan collaboratie, terwijl veel getrouwde vrouwen daar weer jaloers op zijn.

Ook voor maîtresses geldt dat ze niet zijn te rijmen met het feministische wereldbeeld. Dat draait immers om onafhankelijkheid, reden dat de vrouwenbeweging geen raad weet met vrouwen die zich vrijwillig specialiseren in afhankelijkheid van mannen.

Toch zegt het op waarschijnlijk grote schaal voorkomen van de keuze voor een aanhangwagen-status veel over de geringe economische invloed van vrouwen en hun positie op de arbeidsmarkt. Overal in Europa en de Verenigde Staten is de werkloosheid van vrouwen veel groter en verdienen vrouwen stukken minder dan mannen. ‘De’ emancipatie is een mythe en dat geldt ook voor de seksuele bevrijding. Slechts een kleine bovenlaag van intellectuelen en yups is erdoor aangeraakt.

■