Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

De literaire opwaardering van de bijbel
Northrop Frye dringt de banaliteit naar de achtergrond

De grote code De bijbel en de literatuur door Northrop Frye Vertaling: Léon Stapper Uitgever: Sun, 351 p., f44,50

Maarten 't Hart

Het leven, heeft Rupert Brooke eens gezegd, is zo plat dat je aan het eind ervan al je grafsteen kunt zien staan. Doordat het leven banaal, alledaags en gespeend van diepgang is, proberen veel mensen al of niet in kunstvorm, met behulp van de verbeelding het leven inhoud, betekenis en glans te verlenen. Haast alle literatuur komt volgens mij voort uit het verlangen om het alledaagse via een kunstgreep te verheffen tot inhoudrijke vertellingen. De meeste schrijvers lijken zich daar niet eens van bewust, en vinden datgene wat ‘diepgang’ of ‘diepzinnigheid’ heet vanzelfsprekend. Geen groter verwijt kan een schrijver dan ook treffen dan dat hij diepgang ontbeert. Toch zijn er schrijvers - Tsjechov is voor mij het meest treffende voorbeeld - die koppig weigeren om de alledaagse realiteit via de literatuur om te vormen tot een diepzinniger werkelijkheid.

Northrop Frye verdedigt in zijn boek Anatomy of Criticism ook de gedachte dat literatuur ontstaat uit onvrede over de alledaagse werkelijkheid. Via steeds weerkerende beelden, via symbolen, worden ‘mythen’ geschapen die het leven diepgang en betekenis verlenen.

In zijn boek De grote code heeft Frye zich nu tot taak gesteld te laten zien dat ook de bijbel zo'n poging is om, met behulp van beelden en symbolen, een mythe te creëren. Een mythe evenwel die niet iets sprookjesachtigs heeft, maar in feite een veel waarheidsgetrouwer en diepzinniger verwoording is van de realiteit van het bestaan. In die zin is de eerste regel van de inleiding van het boek van Frye misleidend. Die zin luidt: ‘In dit boek zal worden getracht de bijbel te bestuderen vanuit het gezichtspunt van de literair criticus.’ Dat doet Frye ook, zeker, maar tegelijk probeert hij veel meer. Zijn eigenlijke, nergens openlijk uitgesproken ambitie is om de bijbel weer aanvaardbaar te maken als een boek waarin ons op de een of andere wijze iets wordt geopenbaard over een wezen dat God heet. Omdat hij die ambitie nooit uitspreekt krijgt dit boek iets tweeslachtigs. Het lijkt op het eerste gezicht een fabuleus knap, scherpzinnig, rijk en van ongelofelijke kennis getuigend werk over de bijbel als literair produkt, maar dat is alleen maar het omhulsel van een boodschap die veel verder reikt: de bijbel is toch, nu laten we niet zeggen de, maar dan wel een waarheid, en wel een heel belangrijke. Mij heeft dit stiekeme doel van Frye, verborgen achter die openlijk uitgesproken wens om de beeld- en symbolentaal van de bijbel te analyseren, geen ogenblik gestoord. Ik vond het heel boeiend om te zien hoe een verstandig mens die krachtens zijn intelligentie al die onzin over God en diens eniggeboren Zoon zou moeten verwerpen, desondanks haast wanhopig probeert om vast te houden aan het idee dat de bijbel toch het woord van God is.

Frye ontkent af en toe dat het zijn ambitie is de bijbel weer aanvaardbaar te maken als Openbaring. Zo zegt hij op pagina 242: ‘Nogmaals, ik ben niet geïnteresseerd in de leerstellingen van het geloof als zodanig, maar in de uitwerking van het visioen door middel van taal.’ Akkoord, maar kijk dan eens hoe Frye zulks toepast. Hij zegt bijvoorbeeld: ‘Mythisch gezien is de uittocht, de exodus, het enige in het Oude Testament wat werkelijk plaatsvindt. Volgens hetzelfde principe moet dan de verrijzenis van Christus, de spil waar het Nieuwe Testament om draait, vanuit het gezichtspunt van het Nieuwe Testament het antitype zijn van de exodus.’ Tot zover is Frye dan nog enkel als literair criticus bezig, maar dan volgt de zin: ‘Het leven van Christus zoals dat in het evangelie wordt weergegeven, wordt een stuk minder raadselachtig als we ons realiseren dat het in die vorm wordt gepresenteerd.’ En met die zin is impliciet gezegd dat dit leven, zoals ons dat in het Nieuwe Testament wordt verteld, geloofwaardiger is dan we misschien dachten.

Steeds vinden we van die zinnen waarin Frye verder gaat dan hij als literair criticus zou mogen. Volgens hem lijkt de leer van Jezus een ‘heel wat subtielere opvatting van de tijd’ te bevatten dan je op grond van Rede over de laatste dingen zou denken. Subtielere opvatting van de tijd - dat is geen literatuurkritiek meer, dat is een filosofisch waardeoordeel.

Ik zal de mens verdelgen van de aardbodem want het berouwt mij dat ik hem gemaakt heb (Genesis 6:8 en 9). Gravure van Gustave Doré

Herschepping

Frye tracht voortdurend bijbelse begrippen zodanig opnieuw te definiëren dat ze plotseling een aanvaardbare klank lijken te hebben. Neem bijvoorbeeld het toch verfoeilijke, doldwaze begrip erfzonde. Frye schrijft daarover: ‘Deze leer stelt dat aan het menselijke leven sinds de val van Adam de vloek van een ingebouwde traagheid kleeft, die voor altijd zal verhinderen dat de mens zijn bestemming bereikt zonder goddelijke hulp, en dat een dergelijke hulp alleen maar beschreven kan worden in termen van het uitwendige en objectieve.’ Hoe prachtig klinkt dat niet, al vind ik dan die laatste bijzin overbodig! Het is heel wat anders dan mijn vaders' formulering: ‘Doordat Adam van dat appeltje at, zitten we nu allemaal in de stront.’

Lezend in dit formidabele, soms iets te woordenrijke boek kwam telkens de gedachte bij mij op: zou wat voor het leven geldt - dat het geen diepgang heeft en dat we die diepgang zelf moeten aanbrengen door middel van literatuur - niet ook voor de bijbel kunnen gelden: het boek is in feite zo banaal en oppervlakkig, zo onzinnig vaak in zijn kolderieke wonderverhalen, dat het óók vraagt om literaire herschepping. Kijk, die herschepping nu biedt Frye. Hij weet de bijbel zo mooi te interpreteren dat daardoor al zijn banaliteit naar de achtergrond wordt gedrongen. Hij maakt echt iets heel moois van het Oude en Nieuwe Testament. Voor het Oude Testament is zulk een literaire herschepping overigens minder nodig dan voor het Nieuwe. De boeken der Psalmen, of het prachtige bijbelboek Job (ook volgens Frye ‘het hoogtepunt van het verhaal van de bijbel’) hebben Fryeiaanse opsmuk niet van node en spreken wel voor zichzelf.

Maar het Nieuwe Testament, geschreven in simpel Grieks, vaart wel bij Fryes opwaardering. Toch kan ik hem niet volgen als hij beweert dat in de brieven van Paulus ‘een levendige, alledaagse taal’ te vinden is. Die brieven zijn geschreven met een behangerskwast. Het is echt het meest onleesbare proza dat in de bijbel te vinden is. Vele passages zijn zelfs totaal onbegrijpelijk.

Frye aanvaardt alle bijbelkritiek. Ook is hij van mening dat de Evangeliën niet door één of meer van de discipelen kunnen zijn geschreven. Ook hij gelooft dat de eerste twee Evangeliën teruggrijpen op een gemeenschappelijke, oudere bron. Ook hij denkt dat het Evangelie van Johannes pas 100 jaar na Christus is ontstaan. Ook hij weet dat de Tweede brief van Petrus niet van Petrus is, ofschoon de door de Heilige Geest geïnspireerde briefschrijver dat wel beweert in zijn inleiding. (Die briefschrijver liegt dus. Kan iemand die geïnspireerd wordt door de Heilige Geest liegen?) Voor Frye vormt al deze bijbelkritiek geen probleem. De bijbel is een mythe en een mythe is in laatste instantie altijd een veel diepere, meer omvattende waarheid dan een historische waarheid. Ik kan Frye daarin absoluut niet volgen, maar deze opvatting zij hem gegund.

In dit geleerde boek heb ik maar een klein foutje kunnen ontdekken. Frye zegt dat een steeds terugkerend thema in de bijbel is dat de oudste zoon achtergesteld wordt bij de jongste zoon. Hij geeft daar tal van voorbeelden van en vergeet dan, tot mijn verbazing, één heel sprekend voorbeeld: de gelijkenis van de verloren zoon. In die gelijkenis is ook weer de oudste zoon het haasje. Dat had Frye niet onvermeld mogen laten.

Frye zegt dat zijn boek het eerste is van dit type waarin de bijbel als een literair werk wordt bestudeerd. Dat is niét waar. Wij hebben in het Nederlands bijvoorbeeld het befaamde boek van H.B. Wielinga: De bijbel als boek van schoonheid, waarin een soortgelijke poging als in De grote code wordt ondernomen. Maar meer dan op De bijbel als boek van schoonheid lijkt De grote code van Northrop Frye op het fameuze werk De Heer van Roman Guardini. Zoals daarin de boodschap van de Vier Evangeliën op onnavolgbaar fraaie wijze door Guardini wordt opgetild tot iets veel rijkers en wonderbaarlijkers dan je in het Nieuwe Testament zelf kunt vinden, zo wordt in De grote code eveneens geprobeerd om al wat de bijbel banaal, vlak, alledaags maakt te transformeren tot een verhevener waarheid.

Ik vind dit een prachtig boek. Maar ik wou wel dat iemand nu ook eens het tegenovergestelde deed en, met dezelfde eruditie begiftigd, liet zien wat een onbedaarlijke onzin de bijbel bevat en hoeveel raadsels de bijbel ons opgeeft en wat een akelig heerschap toch die God van het Oude Testament is, wiens Man naar zijn hart een kerel, een koning is die, om beslag te kunnen leggen op de vrouw van een onderdaan, deze opstelt aan het front. Deze schurkenstreek kan zelfs Frye niet goedpraten, vermoed ik.

■