Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

De zigeunerdanseres werd bourgeoise
Vita Sackville-Wests zoektocht naar haar Spaanse onderstroom: het verhaal van haar grootmoeder Pepita

Pepita door Vita Sackville-West Met een inleiding van Alison Hennegan Uitgever: Virago, 282 p., f22,80

Bernadette de Wit

In zijn biografie van Virginia Woolf spreekt Quentin Bell van het ‘beruchte Spaanse zigeunerbloed’ van Vita Sackville-West (1892-1962). Vita's moeder Victoria was de onwettige dochter van een Spaanse danseres (Pepita) en een Engelse diplomaat. Vita's overgrootmoeder Catalina, geboren uit een zigeunerfamilie, trad als kind op in het circus. Haar hele leven blijft Vita Sackville-West geobsedeerd door haar gemengd Spaans-Engelse afkomst. Als een echte Engelse aristocrate hecht ze grote waarde aan klasse en nationaliteit. Alle belangrijke feiten in haar leven en dat van haar voorouders hangt ze op aan de tegenstelling Spaans-Engels, die staat voor vrouwelijk versus mannelijk, gepassioneerd versus koel en onbeheerst versus voor rede vatbaar. Ook Virginia Woolf liet zich bij het schrijven van Orlando inspireren door de ‘Andalusische oogopslag’ van de jongensachtige Sapphist.

Op achttienjarige leeftijd schrijft Vita in haar dagboek dat ze een dualistische persoonlijkheid heeft; afwisselend overheerst het mannelijke en het vrouwelijk element. Ze voelt zich fysiek aangetrokken tot Violet Trefusis, maar houdt ook, zij het niet lichamelijk, van Harold Nicolson. Ze noemt die gevoelens respectievelijk ‘donkere onderstroom’ en ‘zuivere liefde’ en ze schrijft ze toe aan haar Spaanse en Engelse kant. Die ‘Spaansheid’ maakt het makkelijker om haar ongewone verlangens na te jagen, hoewel ze ook duidelijk is beïnvloed door de seksuologen Edward Carpenter en Richard Havelock Ellis. Ze hoopt dat naarmate meer mensen ‘ervoor durven uitkomen’ het ‘verschijnsel’ in de maatschappij zal worden ‘geaccepteerd’. De drang tot eerlijk bekennen van innerlijke roerselen, overbekend strategisch ingrediënt van de homoseksuele identiteit in de twintigste eeuw, is voor Vita een kwaliteit die ze ook in anderen waardeert. In de geromantiseerde biografie van haar grootmoeder, overgrootmoeder en moeder loopt een rode draad van ‘je zelf zijn’ die loopt van moeder op dochter. Pepita, Vita's zoektocht naar haar Spaanse alter ego, verscheen in 1937 bij The Hogarth Press en is nu herdrukt bij de feministische uitgeverij Virago, met een inleiding van Alison Hennegan, voormalig literair redacteur van Gay News.

Knielang ravenzwart haar

Het is een verhaal vol suggestieve couleur locale, hartstocht, afgunst, armoede en rijkdom, opgetekend in een zeer persoonlijke, hier en daar nogal geëxalteerde stijl. Toch geeft het een fascinerend inkijkje in het leven van mensen in de vorige eeuw. Vita's overgrootmoeder Catalina Ortega, een exuberante persoonlijkheid, buitenechtelijk samenlevend met een man die niet de vader van haar kinderen is, bemint haar dochtertje Pepita met de ‘bezitterige liefde’ die ‘Latijnse moeders’ eigen is. Ondanks de bittere armoede - het Andalusische gezin woont in een souterrain en leeft van het venten van kleding - krijgt Pepita danslessen en zijden jurkjes. De kleine ballerina met het knielange ravenzwarte haar heeft in Malaga veel succes. Helaas wordt haar danskunst in Madrid te licht bevonden, maar dat verhindert haar doorbraak over de grens niet. Spoedig danst de beeldschone Pepita in de Europese hoofdsteden. Het publiek adoreert haar. Ze laat haar moeder baden in weelde, maar staat ook de rest van haar familie ruimschoots bij. Pepita's huwelijk met de Madrileense danser Juan de Oliva wordt in de kiem gesmoord na een ruzie met zijn bazige schoonmoeder Catalina, die zich spoedig ontwikkelt tot een bekwaam organisator van verbouwingen in steeds grotere villa's. Catalina, met haar ‘simpele, snobistische circusgeest’, vertelt aan iedereen die het horen wil dat haar dochter onder de bescherming van een rijke Duitse prins leeft. ‘De zigeunerin werd bourgeoise,’ laat Vita Sackville-West niet na om even te zeggen, maar: ze bleef in elk geval zichzelf, zoals alle andere Spanjaarden in het boek.

Vita's grootmoeder Pepita
Vita's moeder Victoria in 1910

Pepita houdt haar moeder onkundig van haar veroveringen, ook als ze de man van haar leven ontmoet: Lionel Sackville-West, een jonge Engelse attaché in Stuttgart. De passie slaat met kracht toe: reeds de eerste week brengen ze elke nacht samen door. Tijdens een bezoek aan haar moeder in Granada bevalt Pepita van haar eerste kind, dat wordt geregistreerd als zoon uit haar huwelijk met Oliva. Catalina denkt natuurlijk dat de kleine Max is verwekt door de Duitse keizer - heet die immers niet Maximiliano? Zijn tweede naam luidt subtiel Leon, Spaans voor Lionel. Moeder en dochter krijgen al snel ruzie over de baby en Pepita vertrekt. Daarna breekt een huiselijke periode aan voor haar en Lionel. Ze volgt hem naar Turijn, waar het gelukkige liefdespaar enkele villa's betrekt, terwijl de huizen in Duitsland worden aangehouden. Zelfs de conservatieve Vita vindt het overdadig. Lionel spot met alle diplomatieke conventies, maar hij weet pijnlijke situaties vakkundig te omzeilen. Dat hij het daar moeilijk mee heeft blijkt uit een anekdote uit 1865, als hij drie dagen in een hotelkamer wordt opgesloten door de Engelse consul, omdat hij een vals huwelijk met Pepita wil sluiten. Echtscheiding was indertijd vrijwel onmogelijk en Vita breekt dan ook, hoe kan het anders met haar levensstijl, door het hele boek heen een lans voor de maatschappelijke aanvaarding van niet-huwelijkse relaties. Catalina's plan om Pepita's wettige echtgenoot Oliva uit de weg te ruimen - in haar logica een voor de hand liggende stap na de ontdekking van de relatie van de gedistingeerde vreemdeling tot haar dochter - wordt verijdeld.

Het tweede kind van Lionel en Pepita - Victoria, naar de koningin van Engeland - wordt in Parijs geboren en aangegeven als fille de père inconnu. Echter, de laatste drie kinderen zullen worden ingeschreven onder de namen van Pepita en Lionel. Pepita is dol op haar dochtertje - Vita's moeder - en net als zij toen ze klein was, slaapt het meisje bij haar moeder in bed. De danseres hervat haar loopbaan als Lionel wordt overgeplaatst naar Madrid. Er volgt een verwijdering; ze leeft met een andere man samen en krijgt een miskraam. Lionel toont zich een realist, tenslotte had hun liefde al eerder een kort uitstapje met prins Youssoupov overleefd, en het paar verzoent zich, om daarna nooit meer uiteen te gaan.

Pepita vestigt zich met de kinderen in een dorp vlak bij Bordeaux en laat visitekaartjes drukken met de (niet bestaande) titel Countess West. Haar tragedie is ‘dat ze niemand had om te bezoeken’; het is uitgesloten dat ze ooit voor officiële gelegenheden kan worden uitgenodigd. Hoger kan ze in sociaal opzicht niet stijgen en haar roem als danseres staat in schril contrast met het marginale bestaan van een ‘overspelige’ vrouw. Ze toont zich net als haar moeder een meester in het bestieren van een grote huishouding, al heeft ze de vervelende trek geërfd dat ze om het minste of geringste bedienden ontslaat.

Heel Washington

In 1872 sterft Pepita, op tweeënveertigjarige leeftijd, drie weken na de geboorte van haar zesde kind. Vita's moeder Victoria is dan negen. Alle armen van het dorp bezoeken de begrafenis van hun weldoenster. Lionel vertrouwt de kinderen toe aan huisvrienden van Pepita; zelf vertrekt hij naar de Engelse ambassade in Buenos Aires. De kinderen verhuizen met hun voogdes naar Parijs, waar Victoria op een strenge kloosterschool wordt geplaatst. Max wordt via bemiddeling van een Engelse tante naar Zuid-Afrika gestuurd en zo komt de stomverbaasde Victoria achter de waarheid over haar ouders. Ook voor Victoria wordt een oplossing gevonden: de achttienjarige komt aan het hoofd te staan van haar vaders ambtswoning in Washington. Het gaat boven verwachting goed. Heel Washington ligt aan de voeten van het donkerogige, volstrekt naïeve, maar toch zo vastbesloten meisje. De Amerikaanse president is een van de eersten van een lange lijst van invloedrijke aanbidders die haar ten huwelijk vraagt. Maar Victoria is niet voor een gat te vangen. Ze houdt niet van al die officiële poespas, iets wat Vita ‘onnatuurlijk’ vindt voor een aristocratendochter. Zonder dralen schaft ze de ene na de andere plichtpleging af, wat de etiquette een stuk overzichtelijker maakt.

Schaamteloze sentimentaliteit

Na al die jaren dat het goed is gegaan, moet vader Lionel onverhoopt de diplomatieke dienst verlaten omdat hij een nogal onbenullige, verkeerde opmerking over de Engelse buitenlandse politiek had gemaakt. Het gezin verhuist naar het beroemde landgoed Knole in Kent. Victoria wordt, buitengewoon gunstig, verliefd op de erfgenaam van Knole, haar volle neef Lionel Sackville-West. In 1892 baart ze Vita, die ze op zijn ‘Spaans’ beurtelings doodknuffelt en uitscheidt. In plaats van zich in kanten jurkjes te laten hijsen geeft Vita al heel jong de voorkeur aan jagen, door moddersloten kruipen en ongedresseerde paarden berijden. Moeder Victoria toont zich van haar slechtste kant en prent haar dochter een minderwaardigheidscomplex over haar uiterlijk in. Ze kon vreselijk gemeen zijn, maar dit is te lezen in Vita's dagboek en het commentaar van haar zoon Nigel daarop (Portrait of a Marriage).

Vita beschrijft haar moeder als een vrouw met een onuitputtelijke hoeveelheid eigenaardigheden: belachelijke huizen kopen en daarin vervolgens voor absurde bedragen nutteloze verbouwingen aanrichten, abrupte stemmingswisselingen, schaamteloze sentimentaliteit, geraffineerde manipulaties enzovoorts. Ze was grillig en door en door verwend, liet zich meeslepen door haar eigen krankzinnige plannen en beschouwde elke redelijke nuancering als een rechtstreekse aanval. Mislukkingen reageert ze af op Vita. ‘Like a child, she neither analysed nor controlled her moods,’ schrijft Vita tamelijk cru, wetende dat vrouwen in het victoriaanse Engeland geestelijk werden gelijkgesteld aan kinderen. Het laatste deel van het boek is het minst sterk. Afstand nemen van je moeder en haar geen onrecht aandoen is ook niet gemakkelijk, maar Vita maakt zich ervan af door partij te kiezen voor haar (Engelse) vader met zijn ‘mannelijke’, redelijke intellect. Terwijl hun misgelopen huwelijk volgens Nigel Nicolson evenzeer te wijten is aan zijn koele onverschilligheid als haar onberekenbaarheid.

Het lijkt wel of Vita de Spaansheid van haar grootmoeder nodig had als rechtvaardiging voor haar ‘afwijkende’ levensstijl, om vervolgens de Latijnse wortels van haar moeder aan te voeren als (denigrerende) verklaring voor haar wandaden. Waarom werd ze niet gewoon kwaad op Victoria om wat zij haar had aangedaan?

Door haar eenzijdige fixatie op klasse en nationaliteit heeft Vita Sackville-West volgens Alison Hennegan verzuimd nader stil te staan bij haar moeders positie als vrouw in een tijd dat het vrouwen bij de wet was verboden maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen. Hoe ouder Victoria werd, hoe meer ze leed aan verveling en frustratie. Een vriend vergeleek haar met ‘a powerful dynamo generating nothing’. Er is geen mooiere vergelijking voor het lot van begaafde, energieke en op leiding geven gerichte vrouwen die hun leven lang zaten opgesloten in de vrouwenrol.

■